میلیون‌ها کتاب و سند و نشریه در دسترس مردم
گزارش نشست خبری رونمایی از سامانه حافظه ملی ایرانیان و سنا
مرتضی کاردر_روزنامه نگار
کتابخانه ملی تعطیل است و امکان دسترسی پژوهشگران به کتابخانه فراهم نیست. اما از راهروهای تودرتوی کتابخانه خبرهای تازه‌ای شنیده می‌شود. 2 سامانه جامع ملی سنا و حافظه ملی ایرانیان، عصر دوشنبه، با حضور معاون اول رئیس‌جمهور رونمایی شد؛2سامانه‌ای که کار پژوهشگران و علاقه‌مندان به کتاب و اسناد تاریخی و نشریه‌های قدیمی ایرانی را بسیار آسان خواهد کرد. «سنا» سامانه نشریات ایرانی است و سامانه ملی «حافظه ایرانیان» مجموعه‌ای است از 4شبکه کتابخانه‌های کشور و مرکز اسناد کشور و فهرستگان نسخ خطی و بانک نشریات ایران.
۳هزار کتابخانه به هم متصل شده‌اند
صبح دوشنبه نشست خبری رونمایی از 2 سامانه حافظه ملی ایرانیان و سنا در کتابخانه ملی ایران برگزار شد و اشرف بروجردی، رئیس کتابخانه و مرکز اسناد ملی ایران، فرایند شکل‌گیری این 2 سامانه ملی را تشریح کرد: «هیچ‌گاه شبکه‌ای در کشور موجود نبود که امکان ارتباط کتابخانه‌ها را فراهم آورد و جوابگوی نیاز اندیشمندان باشد. هر چند در بعضی مقاطع شبکه‌هایی مثل تبیان شکل گرفت، اما آنها هم نتوانستند جوابگو باشند. امروز خوشبختانه در کتابخانه ملی شبکه‌ای راه‌اندازی شده که اطلاعات همه کتاب‌های کتابخانه‌های ایران را در اختیار دارد و ۳ هزار کتابخانه را با یکدیگر مرتبط می‌کند. ما در این مدت منابع را دریافت و به یکدیگر متصل کردیم و اکنون از طریق شبکه در اختیار عموم قرار می‌دهیم تا هر فردی متناسب با نیاز و رویکردی که دارد، به کتاب مورد نیاز خود دسترسی پیدا کند».
سامانه‌ای با بیش از یک میلیون نسخه خطی
بانک نسخه‌های خطی دومین شبکه این سامانه است. به گفته اشرف بروجردی، «سازمان اسناد و کتابخانه ملی در سال‌های گذشته فهرست آثار خود را فراهم کرده بود، کتابخانه مجلس هم منابع خود را فهرست‌نویسی کرده بود، کتابخانه ملی در سال ۱۳۹۶ در نخستین گامی که برداشت توانست کتب خطی کشور عراق را فهرست‌نگاری کند، اما کاری که از سال گذشته آغاز شد و امروز رونمایی می‌شود فهرستگان همه کتاب‌های خطی ایران و جهان است، یعنی همه کتاب‌های خطی ایرانی که در کتابخانه‌های دنیا موجود است. برای این کار اطلاعات ۱۸۶۸ پایگاه را گردآوری کردیم و یک میلیون و ۱۴ هزار کتاب خطی در ایران و جهان به زبان فارسی فهرست‌نویسی و در سامانه بارگذاری شده است.»
همه نشریه‌های ایرانی از ابتدا تا امروز
سومین بخش سامانه ملی بانک نشریات کشور است. همه نشریات ایرانی از دوره قاجار تا امروز در این بانک قرار گرفته‌اند. رئیس کتابخانه ملی گفت: « ۶۴ هزار عنوان نشریه، روزنامه، بولتن و مجله گردآوری شده است و در دسترس عموم علاقه‌مندان قرار دارد.»
سمیه توحیدلو، معاون پژوهش و منابع دیجیتال کتابخانه ملی نیز درباره سما و بانک نشریات کشور گفت: «همه نشریه‌ها و روزنامه‌ها و مجله‌ها گردآوری و دیجیتال شده‌اند. ما نشریات را تا سال ۱۳۸۰ درسامانه قرار داده‌ایم، چرا که ممکن است بعضی از روزنامه‌ها و مجلات بخواهند از آرشیوهایشان استفاده کنند و آنها را به فروش برسانند. اینها گام نخست ما برای دیجیتال کردن نشریات است و به‌زودی امکان جست‌و‌جوی متنی نیز در همه نشریات فراهم خواهد شد».
اسناد ملک طلق کسی نیست
بروجردی درباره شبکه مرکز اسناد ایران، به‌عنوان چهارمین شبکه از سامانه حافظه ملی ایرانیان، گفت: «مراکز اسناد در ایران بسیار پراکنده هستند، با وجود آرشیو ملی، بعضی از کسانی که اسناد را در اختیار دارند گمان می‌کنند که اسناد ملک طلق آنهاست و اسناد را در اختیار کسی قرار نمی‌دهند. ما به عنوان کتابخانه و مرکز اسناد ملی وظیفه داریم تا اسناد را در اختیار عموم قرار دهیم، به ویژه کسانی که می‌خواهند در اسناد پژوهش کنند. یکی از کارهایی که کتابخانه ملی در سال‌های اخیر انجام داده، رایزنی با خاندان و شخصیت‌ها و مراکزی است که اسناد ارزشمند تاریخی را در اختیار دارند. این اسناد نیز پس از رایزنی‌ها و کوشش‌های بسیار گردآوری شده و در سامانه قرار گرفته است».
تعطیلی کتابخانه به دستور ستاد ملی کرونا بوده
چرا این روزها کتابخانه ملی تعطیل است؟ پرسشی که بسیاری از علاقه‌مندان به کتاب و کتابخوانی در شبکه‌های اجتماعی مطرح کرده‌اند و هنوز پاسخی نیافته‌اند. رئیس کتابخانه ملی گفت: «تعطیلی کتابخانه در پی دستور ستاد ملی کرونا انجام شده. زمانی فکر می‌کردیم کتابخانه ملی شامل دستور تعطیلی نمی‌شود، اما از سازمان بازرسی برای بازدید ابلاغیه تعطیلی همه نهادها به کتابخانه ملی آمدند و ناگزیر به تعطیلی کتابخانه شدیم. البته در روزهای تعطیلی همکاران ما مشغول کار روی 2 سامانه ملی بودند و تعطیلی سبب شد راه‌اندازی سامانه سنا و سامانه حافظه ملی ایرانیان تسریع شود. الان هم به محض اینکه اعلام شود، وضعیت از حالت قرمز درآمده کتابخانه ملی بازگشایی می‌شود.»
یادداشت‌های بازرگان بدون نقطه است
بروجردی در حاشیه نشست از گردآوری اسناد شورای انقلاب و اسناد دفاع مقدس خبر داد؛ «گردآوری اسناد شورای انقلاب اسلامی و اسناد دفاع‌مقدس یکی دیگر از پروژه‌های کتابخانه ملی است که به زودی به ثمر خواهد رسید. بعضی از این اسناد هنوز طبقه‌بندی نشده اند و امکان انتشار ندارند. پژوهشگران کتابخانه ملی در جست‌و‌جوی سندها شهر به شهر و استان به استان رفتند تا به اسناد دفاع‌مقدس دسترسی پیدا کنند. اسناد شورای انقلاب هم دشواری‌های خاص خودش را دارد. صورتجلسه‌هایی بوده که باید به دقت پیاده شود؛ مثلاً مرحوم مهندس بازرگان که بسیاری از صورتجلسه‌ها و سندهای شورای انقلاب به خط ایشان است، بدون نقطه مطلب می‌نوشت. فرایند بازخوانی و تصحیح و دیجیتال کردن این اسناد زمان می‌برد. اما به‌زودی شاهد رونمایی مستقل این اسناد نیز خواهیم بود».
دسترسی راحت و رایگان به اسناد و کتاب‌ها برای عموم مردم
بسیاری از پژوهشگران برای دسترسی به کتاب‌ها و سندها و مجله‌های کتابخانه ملی و کتابخانه‌های دیگری مثل مجلس با دشواری‌های بسیاری مواجه می‌شوند؛ آنقدر که قید دست‌یافتن به سندها را از طریق کتابخانه ملی می‌زنند. هرگاه که خبر راه‌اندازی سامانه‌ای شنیده می‌شود، نگرانی اصلی پژوهشگران ایرانی، میزان راحتی دسترسی به سامانه است. آیا در سامانه جدید دسترسی عموم علاقه‌مندان راحت خواهد بود؟ اشرف بروجردی در پاسخ به این پرسش روزنامه همشهری گفت: «دسترسی به اسناد حق مردم است و ما در سال‌های اخیر کوشش کرده‌ایم تا راه دسترسی به اسناد را به راحت‌ترین شکل ممکن فراهم کنیم. اکنون نیز دسترسی به سامانه ملی بدون نیاز به هزینه یا ارائه مدرک و سند خواهد بود. اما قاعدتاً بخشی از اسناد جنبه ملی و امنیتی دارند، به ویژه اسنادی که وزارت خارجه یا وزارت دفاع در اختیار ما قرار داده است. نمی‌توانیم به عموم اجازه دسترسی بدهیم و درباره این اسناد برای پژوهشگران سطح دسترسی تعیین کرده‌ایم.» سمیه توحیدلو نیز در ادامه پاسخ بروجردی گفت: «سامانه سنا به‌راحتی در دسترس است. برای تأیید فقط نیاز به ایمیل و عضویت ساده دارد و محدودیتی ندارد. دسترسی به اسناد هم برخلاف بسیاری از کتابخانه‌ها و مراکز اسناد ایران و دیگر کشورها فعلاً رایگان است. ما امیدواریم پژوهشگران ایرانی همیشه راحت و رایگان به سامانه‌ها دسترسی داشته باشند».
