فکر راه آهن

 علیرضا احمدی     

گشایش راه‌آهن سراسری کشور در چهارم شهریور1317، تعبیر رؤیایی بود که سال‌ها ملکه ذهن و زبان تکنوکرات‌ها و حتی روشنفکران ‌ایرانی شده بود. آنان برای خروج کشور از فقر و فلاکت ۲راه می‌شناختند؛ ایجاد راه‌آهن سراسری و توسعه بانکداری. رد این رؤیای شیرین در اسناد دولتی ایران، از نامه امپراتور فرانسه به ناصرالدین‌شاه در آوریل 1858(1237شمسی) پیدا می‌شود که در آن ناپلئون سوم به طرح استفن‌سن، مهندس انگلیسی اشاره می‌کند که قرار بود با احداث راه‌آهنی، اروپا را به هندوستان متصل کند و مسیر آن از خوزستان، فارس، کرمان و بلوچستان می‌گذشت که البته در نهایت به جایی نرسید.
فارغ از طرح‌هایی که جسته و گریخته و توسط قدرت‌های خارجی تأثیرگذار در ایران عصر قاجار برای احداث راه‌آهن ارائه می‌شد و راه به جایی نمی‌برد، فکر ساخت راه‌آهن در ایران در دوره صدارت میرزاحسین‌خان مشیرالدوله(سپهسالار) مطرح شد که از ایده‌های مشاور او، میرزا ملکم‌خان ناظم‌الدوله بود که از رساله «اصول ترقی» او نشأت می‌گرفت و حاوی توصیه‌هایی در زمینه به‌کارگیری سرمایه‌های خارجی برای ساخت راه‌آهن بود. دراین دوره، میرزا یوسف‌خان مستشارالدوله نیز ۲طرح جداگانه اما بی‌سرانجام برای ساخت راه‌آهن تهران - قم و تهران - مشهد ارائه کرد. در این میان یکی از مفاد امتیازنامه رویترز که در دوره صدارت سپهسالار منعقد شد، امتیاز انحصاری ساخت راه‌آهن‌ سراسری ایران از دریای مازندران به خلیج‌فارس بود که آن‌هم به جایی نرسید.
محمدمیرزا کاشف‌السلطنه، دیپلمات و مشروطه‌خواه معروف، از دیگر افرادی بود که دراین دوره بر راه‌اندازی راه‌آهن تأکید می‌کرد. او در ۲رساله «تغییرات و ترقیات» و «حیات و ممات» به تأثیر بنیادین راه‌آهن بر توسعه تمدن جدید اشاره‌هایی اساسی داشت. مرتضی‌قلی‌خان صنیع‌الدوله، نخستین رئیس مجلس شورای ملی ایران نیز راه‌آهن را برای ایران حیاتی می‌دانست. او در رساله «راه‌نجات» نقشه‌ای از طرح راه‌آهن ایران را ترسیم کرد که با خطوطی که بعدها در دوره رضاشاه اجرا شد، تطبیق داشت. مهدی‌قلی‌هدایت (مخبرالسلطنه) نیز چه در دوره وزارت فوایدعامه و چه در دوره رئیس‌الوزرایی، اقدامات مؤثری در مسیر ساخت راه‌آهن انجام داد. حسن وثوق‌الدوله هم در زمان ریاست بر وزارت خارجه نقش مؤثری در ساخت راه‌آهن جلفا به تبریز داشت که تا زمان رضاشاه و آغاز ساخت راه‌آهن سراسری، در کنار راه‌آهن تهران به سمت حرم حضرت عبدالعظیم و خطوط کوتاهی که توسط روس‌ها و انگلیسی‌ها در برخی مناطق کشور ساخته شده بود، مسیرهای کوتاه راه‌آهن در ایران را تشکیل می‌داد.