باعث پیمان اتحاد

   حمیدرضا محمدی  

از جمله رکوردداران وزارت امورخارجه در پهلوی دوم بود و از پنجم شهریور 1320تا هفدهم اسفند همان سال، که ذکاءالملک فروغی، کابینه‌دار بود،3بار در مقام خود ابقا شد و حتی وقتی از هجدهم اسفند، خود زمام کار را به‌دست گرفت، تا سقوط دولتش در هشتم مرداد سال بعد هم، با حفظ سمت، سکاندار دیپلماسی ایران بود.
در این میان، شاید نکته‌ای که درباره او کمتر صحبت شده است، «پیمان اتحاد» است که به کوشش او و فروغی، در نهم بهمن 1320، میان «دولت شاهنشاهی ایران و دول اتحاد جماهیر شوروی و انگلستان»، به امضای او، آندری آندریویچ اسمیرنوف، سفیر شوروی و سر ریدر بولارد، وزیرمختار انگلیس رسید. معاهده‌ای در 9ماده و 3ضمیمه که مجلس سیزدهم شورای ملی نیز با اکثریت آرا تصویب کرد و این در شرایطی بود که پایتخت در اشغال «دول متحده» بود.
نکته مهم آن است که طبق بند اول ماده سوم، از یک‌سو خارجی‌ها متعهد شدند «که به جمیع وسایلی که در اختیار دارند ایران را در مقابل هر تجاوزی... دفاع نمایند» و از سویی دیگر، در بند دوم همین ماده، دولت ایران هم، سرزمین خود را در طبق اخلاص قرار داد و تعهد کرد که «برای عبور لشکریان یا مهمات از یک دولت متحد به دولت متحد دیگر... به دول متحده حق غیرمحدود بدهند... راه‌های‌آهن و راه‌ها و رودخانه‌ها و میدان‌های هواپیمایی و بنادر و لوله‌های نفت و تأسیسات تلفنی و تلگرافی و بی‌سیم مشمول این فقره است.»
اما آنچه بعدها، او رویش تکیه کرد آن بود که اگر ماده پنجم این معاهده مبنی بر آنکه وقتی «کلیه مخاصمه متوقف شد، دول متحده در مدتی که زیاده از شش‌ماه نباشد، قوای خود را از خاک ایران بیرون خواهند برد» نبود، خارجی‌ها به این راحتی‌ها ایران را ترک نکرده بودند و چنین اهرم فشاری ایجاد نمی‌شد. همان هم شد که وقتی شوروی به پیمان عمل نکرد، ایران به مجمع عمومی سازمان ملل شکایت برد.