تقلاّ برای دگرگونی در فضای بسته سیاسی

تهامه مهدوی- خبرنگار

 مدت زیادی است که حال رسانه‌ها خوب نیست. مشکل تهیه کاغذ، کاهش تیراژ،تعطیل‌شدن برخی رسانه‌ها به دلایل مالی، نداشتن امنیت شغلی و قدرت گرفتن رسانه‌های مجازی، بخشی از مشکلاتی است که رسانه‌ها با آن دست به گریبان شده‌اند. برخی از بن‌بست رسانه‌های مکتوب حرف می‌زنند و برخی دیگر از ضرورت تغییر و پای‌گذاشتن در راه رسانه‌های مبتنی بر پلتفرم‌های جدید. از نگاهی دیگر اما مسئله اصلی رسانه در ایران ورای فرم و تغییرات برآمده از ظهور و گسترش شبکه‌های اجتماعی است؛ بلاتکلیفی حرفه روزنامه‌نگاری، بی‌‎اعتمادی میان نهادهای میانی و بالادستی و فضای بسته سیاسی عوامل بیرونی است که عملا قدرت رقابتی رسانه‌ها را در شرایط کنونی کاهش داده است. اینها و بیشتر از اینها موضوعاتی است که در یک نشست آنلاین با عنوان «از سیاست تا معیشت، بررسی حال و روز رسانه در ایران» به دعوت کمیته سیاسی حزب اتحاد ملت بررسی شد. در این نشست عباس عبدی، روزنامه‌نگار و رئیس هیأت‌مدیره انجمن صنفی روزنامه‌نگاران تهران، بدرالسادات مفیدی، دبیر انجمن روزنامه‌نگاران ایران، حمیدرضا ابک، روزنامه‌نگار حوزه اندیشه و نویسنده و محمدجواد روح روزنامه‌نگار حوزه سیاست حضور داشتند.

نظام حرفه‌ای رسانه به حاشیه رفته است

عباس عبدی، رئیس هیأت مدیره انجمن صنفی روزنامه‌نگاران تهران با اشاره به چشم‌انداز حرفه روزنامه‌نگاری در ایران با بیان اینکه وضعیت مطبوعات در کشورمان متناقض است، گفت: ما در زمانه‌ای هستیم که از یک طرف با توسعه اطلاع‌رسانی و توسعه زیرساخت‌های اطلاع‌رسانی و رسانه‌ای و از طرف دیگر با جایگاه ضعیف این حرفه در کشورمان مواجهیم.
او در خصوص علت این تناقض گفت: علت این تناقض این است که نظام سیاسی ایران این وضعیت توسعه را نپذیرفته و به اجبار به آن تن داده و حاضر نیست تبعات آن را بپذیرد. در حالی‌که اگر شرایط جامعه عادی بود، امروز باید روزنامه‌نگاری جزو حرفه‌هایی بود که بیشترین تقاضا و درآمد را داشت؛ همان مسئله‌ای که در کشورهای سرمایه‌داری وجود دارد و به‌علت سودآور بودن این حرفه، روی آن سرمایه‌گذاری کرده‌اند. اما در کشور ما این مسئله معکوس است؛ از یک طرف فضای مطبوعات و زیرساخت‌های رسانه‌ای گسترش پیدا کرده و از طرف دیگر بسیاری از بخش‌های حکومت تن به الزامات آن نمی‌دهد و ما شاهد آزادی رسانه، امنیت شغلی و دسترسی آزاد به اطلاعات نیستیم. نتیجه این شده که در فضای مجازی، کالاهای اطلاع‌رسانی اعم از خبر، تحلیل و گزارش تولید می‌شود اما این اقدام توسط افراد حرفه‌ای انجام نمی‌شود؛ بنابراین شاهد اغتشاش فکری در بین دنبال‌کنندگان فضای مجازی هستیم.
عبدی ادامه داد: برخی افراد پول‌های زیادی می‌گیرند تا در فضای مجازی خبرسازی کنند اما در جامعه‌ای که فضای حرفه‌ای درست باشد، این اتفاق نمی‌افتد و در این نظام حرفه‌ای، روزنامه‌نگاری در حال به حاشیه‌رفتن است.
رئیس هیأت‌مدیره انجمن صنفی روزنامه‌نگاران تهران در خصوص وجود بحران اقتصادی در مطبوعات نیز گفت: به‌نظر من ابتدا باید بگوییم که کدام متغیر تاثیر اصلی را بر مطبوعات می‌گذارد که به ‌نظر من سیاست بیشترین تأثیر را بر مطبوعات داشته است. اما دغدغه من مطبوعات نیستند؛ چرا که یا بسته می‌شوند یا کفگیرشان به ته دیگ می‌خورد. مسئله اصلی رسانه است. الان خبر، نقش کالایی خود را در ایران از دست داده است. با وجود این من اصرار می‌کنم که در روزنامه بنویسید؛ چرا که خبر باید در روزنامه منتشر شود تا سیستم، آن را به رسمیت بشناسد. نتیجه به رسمیت نشناختن خبر همین می‌شود که روابط در بنیان اقتصادی به هم می‌ریزد.
او ادامه داد: بنیان و ریشه مشکلات سیاسی در کشور ما از سال84 که مطبوعات ضربه سختی خوردند و از سال88 نیز به حاشیه رانده شدند، شروع شد. ابتدا ماهواره و بعد فضای مجازی و شبکه‌های اجتماعی تقویت شدند درحالی‌که مطبوعات تحت سانسور و فشار شدید بودند، مدیران رسانه‌ها با یارانه زندگی می‌کردند و البته مشکلی هم نداشتند و اگر مدیر خلاقی هم بود، نمی‌توانست ایده جدی و کارآمدی برای برون‌رفت از این وضعیت داشته باشد. با وجود این باز هم معتقدم حتی اگر مسئله سیاست هم در کشورمان درست شود وضعیت روزنامه‌ها درست نمی‌شود؛ چرا که الان سرعت و دسترسی به اخبار در فضای مجازی قابل‌تامل است و مطبوعات باید در کنار چاپ کاغذی سیستم آنلاین قوی هم داشته باشند.
عبدی تأکید کرد: انجمن روزنامه‌نگاران تهران مصوب کرده تا سند ملی رسانه تدوین شود و در این سند به همه سؤالات پاسخ داده می‌شود که امیدواریم این سند رسانه تا 5‌ماه دیگر تهیه شده و پیگیر راه‌حل‌ها و پیشنهادها در این خصوص هستیم.

شبکه‌های مجازی جلوتر از مطبوعات هستند

بدرالسادات مفیدی، دبیر انجمن روزنامه‌نگاران ایران نیز در این میزگرد آنلاین گفت: توییتر باعث جریان‌سازی‌ اصلی در بسیاری از کشورها از جمله کشور ما شده‌است. بخش زیادی از همدلی‌های عمومی در کشورمان در همین شبکه اجتماعی پا گرفته است. در حالی‌ که قبلا  اندیشمندان و صاحب‌نظران در رسانه‌ها و دانشگاه‌ها تریبون اصلی بودند اما الان این افراد در شبکه‌های مجازی حضور دارند و نظرات خود را آنجا بیان می‌کنند.
مفیدی ادامه داد: در این شرایط مطبوعات و رسانه‌های رسمی نقش تحلیل‌گر و توصیف‌کننده جریان ساخته شده در توییتر را دارند. در حالی‌که در کشورهای توسعه‌یافته بین رسانه‌های رسمی و جدید تعامل برقرار شده اما ما نمی‌توانیم فارغ از نگاه‌های حاکمیتی با رسانه‌های رسمی و سنتی تعامل داشته باشیم و اگر این تعامل هم وجود داشته باشد مشخص نیست کامل است یا نه.
دبیر انجمن روزنامه‌نگاران با بیان اینکه مسئله آزادی مطبوعات و رسانه در کشورمان چیزی جدای از آزادی سیاسی در کشور نیست، گفت: این قدر چشم‌انداز وضعیت رسانه‌ها در ایران به سمت فضای مجازی تیره است که نمی‌توان تصوری از روزی داشته باشیم که این دو با هم تعامل داشته باشند. الان جامعه ما وضعیت آشفته‌ای دارد. بسیاری از مردم گوشی تلفن هوشمند دارند و تمامی اخبار، حتی اخبار جعلی را از کانال‌ها و فضای مجازی دریافت می‌کنند که مشخص نیست منبع این خبرها کجاست و هیچ اعتراضی هم نسبت به این اخبار وجود ندارد و این خبرها در کانال‌ها دست‌به‌دست می‌چرخد و تکرار می‌شود.
او گفت: در این شرایط شاهد این هستیم که رسانه‌های داخلی آچمز شده‌اند؛ چرا که برای تولید محتوا مشکل دارند و اخبار در شبکه‌های مجازی جلوتر از مطبوعات هستند. آزادی رسانه‌ها با آزادی سیاسی در کشورمان به هم گره خورده است به همین دلیل وقتی محدودیت در تمام لایه‌های اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی وجود دارد این محدودیت در مطبوعات هم مشاهده می‌شود و با وجود این محدودیت نمی‌توان به‌صورت آزاد و شفاف اطلاع‌رسانی کرد.
مفیدی با بیان اینکه سال‌ها مطبوعات در کشورمان توقیف شدند و این توقیف خودسانسوری به بار می‌آورد، گفت: مطبوعات در زمان ریاست‌جمهوری آقای خاتمی دوران طلایی را تجربه کردند که توانستند زوایای قدرت پنهان خود را نشان دهند و این مسئله به فضای آزاد ایجاد شده در مطبوعات برمی‌گردد. در حالی ‌که اگر فضای آزاد وجود نداشته باشد، روزنامه‌نگاران نیز دچار مشکلات معیشتی و صنفی باشند و پایین‌ترین دستمزدها را بگیرند چه انگیزه‌ای برای آنها باقی می‌ماند تا خلاقیت داشته باشند؟
او تأکید کرد: مشکل روزنامه‌نگاری در ایران بنیادین است و به لحاظ ساختاری با تدوین سند‌ها نمی‌توانیم کاری انجام دهیم. اگر چه یک قانون خوب کمک‌کننده است اما مشکل روزنامه‌نگاری در کشور ما بنیادین است و نگرش حاکمیت باید به این مسئله تغییر کند. درحالی‌که از ابتدای فعالیت روزنامه‌نگاری در کشورمان وضعیت به اینگونه بوده که نگاه حاکمیت به رسانه‌هابه نوعی نگاه به دشمن بوده که برای آنها تهدید محسوب می‌شده و تا وقتی این نگاه تغییر نکند ما همچنان در خم یک کوچه خواهیم بود و مشکلات مطبوعات حل نخواهد شد، مگر اینکه نگاه حاکمیت به رسانه عوض شود.

سندی برای تعریف روزنامه‌نگاری نداریم

حمیدرضا ابک، نویسنده و روزنامه‌نگار حوزه اندیشه نیز در این نشست مجازی با بیان اینکه بحران فقط مختص مطبوعات نیست، گفت: به واسطه برخی سیاستگذاری‌های خاص، بسیاری از نهادها در کشورمان در سال‌های اخیر با مشکلات جدی روبه‌رو شده‌اند و همه به‌دنبال راهکاری برای بیرون آمدن از شرایط هستند.
او ادامه داد: در حوزه‌های مطبوعاتی، حوزه اجتماعی هنوز حوزه بکر و پرمخاطبی است؛ چرا که رسانه‌های خارج از کشور به سوژه‌های این حوزه دسترسی ندارند و از طرف دیگر رسانه‌های وابسته و نزدیک به حکومت نیز علاقه‌ای به پرداختن به این حوزه ندارند.
 ابک تأکید کرد: آنچه در 13سال گذشته در رسانه‌های مکتوب مشاهده شده این است که مسئله بنگاه‌داری از بین رفته است؛ یعنی به هزار و یک دلیل مدیران رسانه‌ها احساس نکردند برای اینکه روزنامه‌ای قوی و پایدار داشته باشند که در آینده بتوانند با بازارهای جدید رقابت کنند، باید سرمایه‌گذاری کرده و کار خود را توسعه دهند. الان تصور بسیاری از مدیران ما از روزنامه آنلاین قرار‌دادن پی‌دی‌اف روزنامه در شبکه وب است. همین مسئله بنگاه‌داری باعث و بانی وضعیتی است که در آن هستیم. دوره‌ای بود که رسانه‌ها خوب آگهی می‌گرفتند و پول خوبی به‌دست می‌آوردند اما ناگهان سهم بازار آنها از آگهی‌ها از بین رفت.
او با تأکید بر اینکه قطعا آزادی‌بیان اصل مهمی در روزنامه‌نگاری است، گفت: وقتی حرفی برای گفتن وجود نداشته باشد هیچ اتفاقی نمی‌افتد. الان برخی گلایه‌ها وجود دارد که روزنامه‌های کاغذی در حال از بین رفتن است. من اما نگران کاغذ و مطبوعات نیستم؛ چرا که تک‌ریشه‌ای نمی‌شود این معضل را حل کرد. من یک متد پیشنهادی دارم که بتوانم دقیق‌تر به رسانه فکر کنم و آن هم این است که روزنامه‌ها باید راهشان را پیدا کنند. پس اگر قرار است مسئله رسانه در ایران آسیب‌شناسی شود، اولویت اصلی این است که روزنامه‌نگاری در کشورمان تعیین تکلیف شود. در حالی‌که در کشور ما هنوز بر سر اینکه روزنامه‌نگاری فعالیت چریکی و سیاسی است یا شغلی است که صاحبان آن صبح سر کار می‌روند، اختلاف وجود دارد.
این روزنامه‌نگار تأکید کرد: در کشورمان هیچ سند بالادستی که مشخص کند روزنامه‌نگاری چیست وجودندارد. در سرزمینی که حقوق روزنامه‌نگار را دولت پرداخت می‌کند آیا روزنامه‌نگار می‌تواند بیش از هر چیز به شهروندان وفادار باشد یا ناچار است چشم خود را به روی بخشی از حقایق ببندد. به همین دلیل معتقدم درخصوص روزنامه‌نگاری نیز باید به یک توافق دسته‌جمعی برسیم؛ چرا که تا این توافق وجود نداشته باشد حل مشکلات ناممکن است.

در دوران ‌گذار قرار داریم

محمدجواد روح، روزنامه‌نگار حوزه سیاست نیز در پاسخ به این سؤال که چرا مدیران مطبوعاتی نمی‌توانند به درستی چرخ اقتصادی رسانه‌ها را بچرخانند؟ گفت: متأسفانه مسئله‌ای که در کشورمان وجود دارد این است که اگر حوزه‌ای دچار آشفتگی و اختلاف باشد بلافاصله انگشت اتهام به سمت مدیران نشانه می‌رود. در حالی‌ که قبل از متهم کردن مدیران باید بستری که آنها در آن فعالیت می‌کنند را بپذیریم. روزنامه دنیای اقتصاد رسانه‌ای است که در حوزه‌های مختلف سرمایه‌گذاری کرده و انواع رسانه‌ها از جمله تلویزیون اینترنتی هم دارد اما برای انجام کار جدی و حرفه ای در حد خود نسبت به سال‌های قبل دچار بحران و محدودیت شده است.
این روزنامه‌نگار با اشاره به اینکه الان بحران اساسی در حوزه روزنامه‌نگاری دیده می‌شود، گفت: الان مسئله بحران سرمایه برای روزنامه نگاری و منطقی‌نبودن سرمایه‌گذاری در حوزه رسانه جدی و حرفه‌ای از بحث آزادی بیان مهم‌تر است و این مسئله فقط متوجه حکومت نیست؛ بخشی ناشی از یک نوع رفتار جامعه است که ناشی از معادلات رانتی در کشورمان است و برای به‌وجود آمدن تک‌صدایی در امور رسانه‌ها دخالت می‌کند. به این ترتیب کالای فرهنگی مربوط به‌خود را با کمترین هزینه یا بدون هزینه به مخاطب ارائه می‌کند و این تبدیل به یک فرهنگ در جامعه شده است.
او ادامه داد: نفت تا 8سال قبل پارامتر اصلی در شکل‌دادن مناسبات اجتماعی بود و رسانه‌ها و مطبوعات نیز تابعی از آن هستند. ما چرا صدا و‌سیمای دولتی داریم؟ چون مدیریت جامعه تصور می‌کند یک منبع لایزال نفتی دارد و این منبع مال خودش است. بنابراین رسانه ملی نیز رسانه حکومت است و ابزارهای سانسور قضایی و امنیتی دارد. این مسئله در مورد روزنامه‌های مهم و پرتیراژ نیز وجود دارد. این در حالی است که در مقابل این رسانه‌ها، مطبوعاتی وجود داشتند که سعی می‌کردند مستقل از دولت باشند.
روح گفت: مسئله اصلی که الان با آن مواجه هستیم این است که در رسانه‌های جدید الگوی بدیعی شکل نگرفته و بستر مناسبی برای اینکه روزنامه‌نگاری حرفه‌ای در فضای مجازی باشد و متناسب با آن درآمد داشته باشد وجود ندارد. به‌نظر من روزنامه‌نگاری قدیم در کشورمان مرده  و روزنامه‌نگاری جدید به‌دلیل اینکه بسترهایش فراهم نیست و فقدان سرمایه‌گذاری نیز وجود دارد، متولد نشده و روزنامه‌نگاران نیز فقط برای فعالیت در فضای مکتوب آموزش دیده‌اند.
او ادامه داد: ما الان در همه ابعاد جامعه از جمله روزنامه‌نگاری در یک دوره‌ گذار قرار داریم که نمی‌دانیم می‌شود از این دوره گذر کرد یا نه؟ ما از مدل سنتی که امورات خود را می‌گذراندیم جدا شده‌ایم و در عین حال به جهان جدید و مناسبات جدیدی که مبتنی بر آزادی اقتصادی و فرهنگی است، نرسیده‌ایم.