خشاب خالی

حسن بهشتی‌پور‌؛ کارشناس مسائل سیاست خارجی

مکانیسم ماشه یا همان ترتیبات اجرایی 6 قطعنامه ذیل فصل هفتم شورای امنیت به‌گونه‌ای طراحی شده تا اگر ایران نقض برجام کند، سایر کشورهای باقیمانده در این توافق بتوانند طبق قطعنامه2231 آن قطعنامه‌ها را فعال کنند. در این مکانیسم کشوری می‌تواند اقدام به فعال‌سازی قطعنامه‌های سال‌های 2006 تا 2010 علیه ایران کند که عضو برجام باشد. آمریکا مدعی است اگرچه از برجام خارج شده ولی چون نامش در قطعنامه2231 آمده، می‌تواند از حق مکانیسم ماشه استفاده کند، درحالی‌که مخالفان آمریکا می‌گویند این مکانیسم اصولا در چارچوب برجام طراحی شده است. آنچه در مواد 36 و 37 برجام تعیین شده نمی‌تواند برای کشوری قابل اجرا باشد که خودش از برجام خارج شده است.
دونالد ترامپ رئیس‌جمهور آمریکا وقتی فرمان خروج ایالات متحده از برجام را در اردیبهشت‌ماه97 صادر کرد، عملا این حق را از ایالات متحده زائل کرد که از مفاد آن استفاده کند. این یک چالش حقوقی جدی است. آمریکا مدعی است براساس ماده10 قطعنامه2231 می‌تواند از مکانیسم ماشه استفاده کند، درحالی‌که این ماده بر کشورهای عضو برجام تصریح دارد. با چنین استدلالی آیا هندوستان می‌تواند مکانیسم ماشه را فعال کند؟ خیر، چون اصولا در برجام هیچ نقشی نداشته است. آمریکا به اختیار خودش از این توافق خارج شده و قطعنامه2231 را اجرا نکرده است.
در حقوق بین‌الملل کشورها یا خود را متعهد به قطعنامه‌های شورای امنیت می‌دانند یا خیر؛ نمی‌توان عامل به بخش‌هایی از قطعنامه‌ها بود و برخی دیگر را رد کرد. در پیوست برجام به صراحت آمده است که قطعنامه ضمانت اجرایی برجام است. بنابراین وقتی آمریکا از برجام خارج شده، قطعنامه را هم زیرپا گذاشته است. ایالات متحده نمی‌تواند مدعی اجرای آن بخش از قطعنامه شود که به نفع کاخ سفید است. اگر چنین باشد، تمام کشورهای عضو سازمان ملل آن بخش از قطعنامه‌ها را که به نفع خودشان باشد اجرا می‌کنند و بقیه بخش‌ها را کنار می‌گذارند.
اگر آمریکا با زورگویی خواست از این مکانیسم استفاده کند، واکنش سایر کشورهای عضو برجام یعنی چین، روسیه، آلمان، انگلیس و فرانسه اهمیت خواهد یافت. اگر شرکای مقابل ایران در برجام با آمریکا همسو شوند، مکانیسم ماشه اجرایی خواهد شد ولی اگر مخالفت کنند، عملا آمریکا نمی‌تواند از این مکانیسم استفاده کند، بلکه فقط می‌تواند از فشار تحریم‌های ثانویه خود استفاده کند.
حتی در این حالت نیز قطعنامه‌ها بازنخواهند گشت، چون به ضرر ایران هستند و جمهوری اسلامی نیز به صراحت در نامه آقای روحانی رئیس‌جمهور تأکید داشته ایران عملا برجام را پایان یافته تلقی خواهد کرد و اقدامات لازم را انجام خواهد داد. به‌نظر می‌رسد نخستین اقدام ایران در چنین حالتی کاهش سطح همکاری‌ها با آژانس بین‌المللی انرژی اتمی خواهد بود و پروتکل الحاقی را اجرا نخواهد کرد.
آمریکا برای راه‌اندازی مکانیسم ماشه حداقل به 2ماه زمان نیاز دارد. با توجه به اینکه انتخابات ریاست‌جمهوری آمریکا نیز نزدیک است، وارد شدن به این چالش بین‌المللی به زیان آقای ترامپ است. او به سمت چنین کاری نخواهد رفت، چراکه اگر در این مسیر گام بردارد رسوایی بزرگ‌تری در مقایسه با رأی‌گیری اخیر شورای امنیت سازمان ملل برسر تمدید تحریم‌های تسلیحاتی ایران به‌بار خواهد آورد. آمریکا در این رأی‌گیری بسیار تنها بود. آمریکا تهدید مکانیسم ماشه را نمی‌تواند عملی کند، اگر هم عملی کند به اجرا نخواهد رسید، چون شرکای باقیمانده در برجام مخالف آن هستند. حتی اگر مکانیسم ماشه موافقان دیگری هم به‌دست بیاورد باز وضعیت پیچیده‌تر خواهد شد و باید به دستور کار جدیدی برای حل این موضوع برسند. در این حالت چالشی جدید و برای نخستین‌بار در سطح سازمان ملل ایجاد خواهد شد.