گزارشی از «تَکوک» زرین به شکل سر قوچ که در موزه رضا عباسی نگهداری می‌شود
نخستین ظروف آشامیدن ایرانی‌ها
پرنیان سلطانی
سال‌های خیلی دور، زمانی که هنوز پارچ و لیوان به شکل امروزی‌اش مرسوم نبود، ایرانی‌ها برای خودشان ظرف‌های مخروطی‌شکلی می‌ساختند که از آن برای آشامیدن استفاده می‌کردند. ایرانیان باستان به این ظرف‌ها که از جنس‌های مختلف ازجمله سفال، فلز و... ساخته می‌شد و عمدتا شمایلی شبیه حیوانات مختلف داشت، «تَکوک» می‌گفتند. یکی از تکوک‌های ارزشمند به‌جامانده از دوران مادها، تکوک زرینی است که به شکل سر قوچ ساخته شده و این روزها در موزه رضا عباسی نگهداری می‌شود. این تکوک که باستان‌شناسان زمان ساخت آن را اواخر قرن هفتم یا اوایل قرن ششم پیش از میلاد تخمین زده‌اند، کاملا از جنس طلاست و از منطقه «قافلانتو» در غرب کشور کشف شده است. اگر می‌خواهید درباره این ظرف نگهداری از مایعات که 2هزار و 700سال عمر دارد و مربوط به دوران مادهاست بیشتر بدانید، این گزارش را از دست ندهید.
همه‌چیز درباره تکوک
هنر ساخت تکوک را به ایرانی‌ها نسبت داده‌اند؛ یعنی ایرانی‌ها برای نخستین بار در دنیا چنین ظروفی ساختند و بعد این ابتکار ایرانی به تمدن‌های دیگر آن زمان نیز صادر شد. اینطور که باستان‌شناسان می‌گویند سابقه هنر تکوک‌سازی به هزاره چهارم پیش از میلاد یعنی به حدود 6هزار سال پیش می‌رسد. اگرچه از هزاره چهارم پیش از میلاد تا قرن‌های هفتم و هشتم پیش از میلاد، تعداد بسیار کمی تکوک موجود است اما همین تعداد اندک هم کافی است تا باستان‌شناسان به این نتیجه برسند که سابقه تکوک‌سازی در ایران به حدود 6هزار سال قبل بازمی‌گردد. ایرانی‌ها در دوران کهن با سفال و فلزهای مختلف مثل طلا، نقره یا آهن، ظرف‌هایی مخروطی و شیپوری به شکل جانوران می‌ساختند و از آن برای آشامیدن استفاده می‌کردند. این هنر در طول دوران حکومت مادها پیشرفت بسیاری کرد و در دوران پادشاهی هخامنشیان به اوج خودش رسید. ساخت تکوک در دوران اشکانی و ساسانی نیز ادامه داشت و ایرانی‌ها تا سال‌ها پس از حمله اعراب نیز از این جام‌ها استفاده می‌کردند. اما به‌تدریج با گسترش اسلام در ایران به‌دلیل باورها و اعتقادات خاص دین اسلام مانند حرام‌بودن شراب و مخالفت با چهره‌نگاری انسان و حیوان در هنر، ساخت و استفاده از این جام‌ها منسوخ شد.
تکوک، رِیتون یا بیبرو؟!
همانطور که گفته شد تکوک‌سازی ابتکار ایرانیان بود اما این هنر در دوران خودش به تمدن‌های دیگر هم راه یافت و در هر تمدنی اسم مخصوص به‌خودش را گرفت. اینطور می‌گویند که یونانیان پس از پیروزی در جنگ با ایران، ظرف‌های زرین و سیمین زیادی از ایران به غنیمت بردند که بین آنها تکوک‌های بی‌نظیری هم دیده می‌شد. یونانیان پس از آشنایی با این ظروف منحصر به فرد، در آتن به تقلید از ایرانی‌ها به ساخت تکوک پرداخته و نامش را «رِیتون» گذاشتند. البته عده‌ای از زبان‌شناسان معتقدند که ریتون هم یک واژه فارسی است و به اشتباه از آن با عنوان واژه‌ای یونانی یاد می‌شود. این افراد معتقدند «ری» در فرهنگ لغات فارسی به‌معنی دراز و بلند است و «تون» به محل یا جای محدود گفته می‌شود. درنتیجه ریتون به‌معنای جای محدود بلند، یک واژه فارسی است. درباره خود واژه تکوک هم بد نیست بدانید که تکوک واژه‌ای از پارسی میانه است و امروزه به جز فارسی، در زبان‌های ارمنی و گرجی هم به جا مانده است. تا از بحث اسم این ظرف در فرهنگ‌های مختلف دور نشده‌ایم، این را هم بگوییم که «هیتی»ها تکوک ما را «بیبرو» می‌نامیدند.
ظروفی به شکل حیوانات
اما ویژگی اصلی تکوک‌ها، ساخته‌شدن‌شان به شکل حیوانات بود؛ درواقع تکوک یا ریتون جام بلندی بود که ایرانیان باستان با دقت و ظرافت زیاد آنها را ساخته و انتهای آنها را به شکل سر یک حیوان ختم می‌کردند. در بین تکوک‌های به جا مانده از دوران کهن، اشکال حیواناتی ازجمله شیر، گوزن، ببر، گاو، آهو، اسب، بز وحشی و... دیده می‌شود. اما اینکه چرا این ظرف‌ها عمدتا شمایل حیوانات را داشتند، سؤالی است که باستان‌شناسان به آن پاسخ داده‌اند. ظاهرا ایرانیان باستان بر این باور بودند که با نوشیدن آب یا شراب در شاخ جانوران، زور و قدرت آنها به‌خودشان منتقل می‌شود! برای همین در گذشته مرسوم بوده که از شاخ جانوران برای نوشیدن استفاده می‌کردند. همین اعتقاد باعث شد بعدها وقتی قرار به ساخت ظرفی برای آشامیدن رسید، این ظرف را مخروطی شکل، به شکل شاخ حیوانات و با تصویر حیواناتی بسازند که مظهر قدرت یا زیبایی بودند. در این زمینه یک دیدگاه دیگر هم وجود دارد. نقل است که ایرانیان باستان بر این باور بودند که با قربانی‌کردن حیوانات و جاری‌شدن خون آنها روی زمین، نیروی فزاینده‌ای از جانور به انسان‌ها، زمین و سایر جانداران منتقل می‌شود. به این ترتیب عبور مایعات از ظروفی به شکل جانوران تداعی‌کننده خون انرژی‌بخش جانور بود که با نوشیدن از آن، بنیه و قدرت آن جانور به انسان انتقال پیدا می‌کرد. به هر ترتیب هر کدام از این نظریه‌ها که درست باشد، ایرانیان باستان با ساخت چنین ظروفی درواقع برای خودشان یک جام قدرت ساخته بودند و می‌خواستند با این جام، قدرت حیوانات را به‌خودشان منتقل کنند!
طراحی مختلف در تکوک‌ها
تکوک‌ها علاوه بر شکل و جنس، در طراحی هم با یکدیگر متفاوتند. در برخی از آنها، ساغر روی گردن یا پشت حیوان تعبیه شده، در برخی دیگر ساغر به‌صورت عمودی بر بدنه حیوان نصب و در تعدادی از تکوک‌ها، ساغر با چرخشی بسیار ظریف به تنه جانور متصل شده و شکلی نیمه‌هلالی دارد. برخی از محققین معتقدند این شکل از جام که بیشتر در دوره اشکانی دیده می‌شود، تداعی‌گر شکلی کیهانی هم هست. به این ترتیب که این هلال را به‌ماه تشبیه و سرخی شراب را به خورشید تعبیر کرده‌اند و این جام‌ها را علاوه بر هدایت نیروی جانور به انسان، پیوند‌دهنده نیروهای آسمانی نیز می‌دانند.
طلا برای اشراف سفال برای مردم!
درباره نحوه استفاده از تکوک هم روایت‌های مختلفی وجود دارد. بعضی از باستان‌شناسان معتقدند که این ظروف بیشتر در مراسم آیینی، دینی و تشریفات درباری کاربرد داشته و درنتیجه خیلی مورد استفاده مردم عادی نبوده است. اما بیشتر پژوهشگران بر این باورند که این ظروف به این دلیل با جنس‌های مختلف ساخته می‌شد که بین تمام طبقات اجتماعی کاربرد داشته باشد. به این ترتیب که تکوک‌های طلایی و نقره‌ای در اختیار طبقه مرفه و ثروتمند قرار بگیرد و سفالی‌ها مورد استفاده طبقات پایین‌تر جامعه باشد.
33سانتی‌متر ارتفاع
در برگه توضیح این تکوک زرین که در کنارش به نمایش درآمده، نوشته شده ارتفاع این ظرف منحصر به فرد 33 و قطر آن 5/18سانتی‌متر است. این ریتون زیبا علاوه بر داشتن جنسی از طلا، با دقت، ظرافت و جزئیات بی‌نظیری خلق شده که نشان از تبحر هنرمندان ایرانی از زمان حکومت مادها دارد.
الهام هنرمندان از حیوانات در دسترس!
جالب است بدانید یافته‌های باستان‌شناسی نشان می‌دهد که شکل جانوران به‌کار رفته در تکوک‌ها، با جغرافیایی که در آن ساخته شده‌اند، همخوانی دارد! یعنی هنرمندانی که مسئول ساخت این ظروف منحصر به فرد بودند، از حیواناتی که در محل زندگی‌شان می‌دیدند الهام می‌گرفتند. برای همین است که در همدان تکوک‌هایی با سر شیر کشف شده، از کردستان و کوهستان‌های زاگرس تکوک‌هایی به‌دست آمده که به شکل سر قوچ و بز وحشی هستند، تکوک‌هایی به شکل شتر در مناطق کویری و گرم و خشک دیده شده و تکوک‌هایی به شکل ببر از کلاردشت مازندران به‌دست آمده است!
تنوع در جنس و شکل
اگرچه تکوک‌ها در ابتدا صرفا به شکل حیوانات ساخته می‌شدند اما هر چه زمان از این ابتکار ایرانی‌ها می‌گذشت، شکل و جنس تکوک‌ها هم متنوع‌تر می‌شد. تا جایی که از سال‌های پایانی ساخت تکوک در ایران، تکوک‌هایی از جنس شیشه، عاج فیل و سنگ‌های معدنی با شکل‌هایی مانند نیم‌تنه انسان، کفش، چکمه و... به یادگار مانده است.
تکوک‌ها را چطور می‌ساختند؟
امروز را نگاه نکنید که انواع و اقسام دستگاه‌های ساخته‌شده به‌دست بشر، ساخت ظروف مختلف را راحت کرده است. در ایران باستان که خبری از این دستگاه‌ها نبود، صفر تا صد کار ساخت تکوک از ساخت تا تزئینش با نقش و نگارهای مختلف با دست انجام می‌شد. ایرانیان هنرمندی که در دوران کهن زندگی می‌کردند، گاهی این آثار زیبا و منحصر به فرد را با چکش‌کاری می‌ساختند؛ یعنی یک صفحه صاف از فلز مورد نظرشان را برداشته و صرفا با چکش‌کاری، آن را به تکوکی زیبا تبدیل می‌کردند! در این روش از ابزارهای مختلف و ظروف محدب برای فرم‌دادن به جام هم استفاده می‌شد. اما برخی دیگر از هنرمندان ایران باستان، تکوک‌ها را با شیوه ریخته‌گری با قالب‌گیری می‌ساختند؛ یعنی اول با موم شکل ظرف را می‌ساخته و روی آن را با اشکال و نقوش متنوع تزئین می‌کردند، بعد قالب را در محفظه‌ای از خاک رس گذاشته و رویش فلزی داغ می‌ریختند. این فلز مذاب، باعث ذوب‌شدن موم می‌شد و وقتی فلز سرد شد، پرداخت‌های لازم را روی آن انجام می‌دادند. برای ساخت تکوک‌های سفالی هم ابتدا با فلز یا چوب شکل مورد نظرشان را ساخته و از آن به‌عنوان قالب استفاده می‌کردند. بعد گل را داخل آن ریخته و وقتی خشک شد، آن را در کوره می‌پختند. آخر سر هم نقش و نگار و لعاب‌های زیبا به ظرفشان اضافه می‌کردند.
بازدید از تکوک زرین قوچ در موزه رضا عباسی
این روزها که به‌دلیل شیوع ویروس کرونا موزه‌ها تعطیل هستند اما بعد از بازگشایی موزه‌ها می‌توانید با مراجعه به موزه رضا عباسی از جام زرین مشهور ایرانی دیدن کنید. این موزه که یکی از غنی‌ترین مجموعه‌های تاریخی – فرهنگی کشور است و می‌توان آن را نمونه کوچکی از موزه ایران باستان دانست، از سال 1356در خیابان شریعتی، نرسیده به پل سیدخندان قرار دارد. این موزه که به یاد نقاش مشهور دوره صفوی، رضا عباسی نام گرفته، دارای 3طبقه است که در این طبقات تالارهای مختلفی ازجمله تالار دوره پیش از اسلام، تالار هنرهای اسلامی 1و 2، تالار نگارگری، تالار خوشنویسی و تالار نمایشگاه موقت جانمایی شده‌اند.
از آشامیدن تا گلاب‌دان
این ظروف در ابتدا صرفا برای آشامیدن ساخته شدند اما در ادامه کاربردهای آیینی هم به‌خود گرفتند. اینطور که پژوهشگران می‌گویند از تکوک‌ها در مراسم مذهبی و آیینی به‌عنوان گلاب‌دان هم استفاده می‌شد. به این شکل که آنها را با عطر پر کرده، بعد در تالارها، اتاق‌ها و معابد آتشکده‌ها نصب می‌کردند تا فضا را معطر کنند.
کشف‌شده از قافلانتو
و اما بشنوید از تکوک زرین و زیبایی که در موزه رضا عباسی نگهداری می‌شود. این تکوک با سر قوچ که تماما از جنس طلاست، قدمتی حدودا 2هزار و 700ساله دارد و از دوران مادها به‌دست ما رسیده است. این تکوک سال‌ها پیش از منطقه‌ای به نام قافلانتو در نزدیکی زیوویه در غرب کشور کشف شده است.
چرا قوچ؟
این تکوک طلایی در انتهای خود به نیمه جلویی یک قوچ منتهی می‌شود؛ قوچی که یکی از نقش‌مایه‌های رایج در هنر دوران مادها و پادشاهی هخامنشی است و از آن نه‌تنها در ظروف بلکه در جواهرات نیز استفاده می‌شد. بد نیست بدانید قوچ در ایران باستان با معانی‌ای چون باروری، تواضع، دانایی و... همراه بوده است.
نگاهی به دیگر تکوک‌ها یا ریتون‌های ارزشمند ایران
از مناطق باستانی ایران، تکوک‌ها یا ریتون‌های بسیار ارزشمندی به‌دست آمده که قدمت آنها حتی به 3هزار سال قبل هم می‌رسد. این تکوک‌ها این روزها یا در موزه‌های داخل کشور نگهداری می‌شوند، یا به‌عنوان ابتکار هنرمندانه‌ای از ایرانیان در موزه‌های مختلف دنیا ازجمله متروپولیتن آمریکا، آرمیتاژ روسیه، لوور فرانسه، بریتانیا انگلیس و... در معرض دید بازدیدکنندگان قرار دارند. در ادامه با برخی از ارزشمندترین و زیباترین ریتون‌های ایرانی آشنا می‌شویم.
ریتون طلایی اکباتان
تکوک طلایی اکباتان که شکل یک شیر بالدار را دارد، در سال 1913میلادی از گودال فرانسوی‌ها در تپه هگمتانه کشف شد. این جام زرین که با ضرب چکش از طلای ناب ساخته شده، 23سانتی‌متر بلندی دارد و یک کیلو و 875گرم است. ریتون طلایی اکباتان از نمونه مشابه خود که به ریتون شیر غران معروف است، هم بزرگ‌تر است و هم تزئینات بیشتری دارد. برای دیدن این جام زیبا و منحصر به فرد که آن را به خشایارشا نسبت داده‌اند، می‌توانید به موزه ملی ایران یا همان موزه ایران باستان بروید.
تکوک شیر غران
این تکوک هم نمونه مشابه تکوک طلایی اکباتان است که جزو آثار باستانی دوره هخامنشی به‌حساب می‌آید. این تکوک منحصر به فرد که دارای یک ظرف مخروطی شکل و یک شیر در حال نعره‌کشیدن است، در کاوش‌های هگمتانه کشف شده و هم‌اکنون در موزه متروپولیتن نیویورک نگهداری می‌شود. این جام زرین که در دنیا به تکوک شیر غران معروف است، مانند تعداد دیگری از تکوک‌های دوره هخامنشی، دارای ویژگی قائم‌بودن زاویه محور حیوان با ظرف است، 17سانتی متر بلندی دارد و تماما از جنس طلاست.
تکوک طلایی بز کوهی هگمتانه
این تکوک طلایی هم در دوران حکومت هخامنشیان از جنس طلا ساخته و سال‌های سال بعد در کاوش‌های تپه هگمتانه کشف شده است. شکل این ریتون یک بز کوهی با شاخ‌های منحصر به فرد است که گفته می‌شود بانی ساخت آن دیاکو، پادشاه مادهاست. این جام طلایی که در 24شهریور‌ماه سال 1310با شماره 28به ثبت ملی رسیده، هم‌اکنون در موزه ملی ایران نگهداری می‌شود. برای بازدید از تکوک طلایی بز کوهی هگمتانه می‌توانید به خیابان سی تیر، میدان مشق، موزه ایران باستان مراجعه کنید.
تکوک طلایی اسب
تکوک طلایی اسب، جام زرینی متعلق به دوران ساسانی است که قدمت آن به حدود هزار و 300سال پیش می‌رسد. اهمیت این تکوک جدا از اینکه تماما از طلا ساخته شده، جزئیات فراوانی است که در ساخت آن به‌کار رفته و باعث شده سر یک اسب به‌شکلی بسیار زیبا و هنرمندانه به تصویر کشیده شود. این اثر زرین و بسیار زیبا که باستان‌شناسان زمان ساخت آن را بین قرن ششم و هفتم میلادی تخمین زده‌اند، در موزه رضا عباسی واقع در خیابان شریعتی، نرسیده به پل سیدخندان تهران نگهداری می‌شود.
تکوک شاخ زرین
این هم یکی دیگر از تکوک‌های طلایی و منحصر به فردی است که در موزه رضا عباسی در معرض دید علاقه‌مندان قرار گرفته است. این جام زرین با انتهایی به شکل سر قوچ، کاملا از جنس طلاست و در دوره حکومت هخامنشیان ساخته شده است. این اثر که پژوهشگران و محققان ساخت آن را به سده 4تا 5قبل از میلاد منتسب می‌کنند، با شماره 2589به ثبت ملی رسیده است. بد نیست بدانید به این تکوک طلایی زیبا، تکوک شاخ زرین هم گفته می‌شود.
در همینه زمینه :
