آزادیخواهان ناکام

جمال رهنمایی  
تصنیف مشهور «از خون جوانان وطن لاله دمیده» اشاره به افسانه‌ای دارد که فردوسی در شاهنامه آن ‌را در برآمدن لاله از خون سیاوش به نظم درآورده است.
عارف قزوینی بر مبنای این افسانه شاهنامه‌ای تصنیفی در 6بند سروده که به همین نام شهرت دارد و این مصرع معروف آن همانند ضرب‌المثل‌های قدیمی در خود هزاران «خاطره» و «دلالت» به همراه دارد.عارف قزوینی در زمره آزادیخواهان عصر مشروطه بود که حاصل این مبارزات را بر باد رفته می‌دید.او در همین تصنیف این نارضایتی را با 
سوز‌و‌گداز شاعرانه و ذکر حسرت‌ها و ناکامی‌های آزادیخواهان عصر مشروطه توصیف کرده است.اجرای استاد محمدرضا شجریان از این شعر برای همه ما آشناست.
احمد کسروی در سال1311 به دیدار عارف قزوینی که در تنهایی و عزلت در قلعه کاظم‌خان همدان زندگی می‌کرد رفته و درباره این دیدار می‌نویسد:«عارف را با قیافه‌ای فرسوده و درهم‌شکسته دیدم. از گذشته سخن به میان آمد که او گفت: در سال‌های 1302 و 1303 که بازار گرامافون رواج داشت، عده‌ای از خواننده‌ها و شاعران، ترانه‌هایشان را ضبط می‌کردند. نمایندگان کمپانی پلیفون آلمان به من پیشنهاد دادند که 6‌ماه در یک هتل با بهترین امکانات از من پذیرایی کنند و من با خواندن ترانه‌هایی که آهنگ و شعرش از خودم است 10صفحه به‌نام خودم پر کنم و در برابر هر صفحه هزار تومان از این کمپانی بگیرم. من در آن هنگام نپذیرفتم؛ چون همیشه ترانه‌هایم را از روی احساس ساختم و از روی احساس خواندم و گرفتن پول در ازای آن را حقیر می‌دانم». کسروی می‌گوید که بعد از گفتن این صحبت‌ها اشک در چشمان عارف جمع شد و بغضش به آرامی شکست. عارف می‌گوید: «احساسات پاک میهنی و ملی، برترین امتیازات انسانی‌است اما در این کشور، قدر این چیز‌ها را نمی‌دانند». اریک فروم، روانکاو معروف آلمانی –آمریکایی اعتقاد دارد مسئله آزادی، در برابر استبداد خویش و استبداد اجتماعی، مسئله‌ای روانی است و فرد باید ابتدا از استبداد نسبت به خویشتن رها شود تا بتواند در برابر استبداد بیرونی قدعلم کند. وی در کتاب «گریز از آزادی» که توسط عزت‌الله فولادوند به فارسی ترجمه شده به تفصیل توضیح داده که آدمیان عموما از آزادی گریزانند چون آزادی با مسئولیت و پذیرش بار تصمیم‌های فردی همراه است و این مسئولیت‌پذیری برای فردی که می‌تواند کودکانه بار مسئولیت خود را به «دیگران» منسوب کند، کاری سخت و حتی ناشدنی است. همانگونه که از توصیف کسروی از این دیدار تاریخی برمی‌آید، ادبیات آزادیخواهانه مشروطه‌خواهان برای بسیاری از مردم این سرزمین بسیار ترسناک و زودهنگام بود.عارف قزوینی 2 سال و احمد کسروی 4سال پس از این دیدار از دنیا رفتند.