رشوه‌بگیرهای ازلی

خدیجه نوروزی_روزنامه‌نگار

چه کسانی رشوه‌بگیر هستند و چه خصوصیات درونی و محیطی‌ای این افراد را به این سمت سوق می‌دهد؟ چرا بعضی‌ها در هر موقعیتی که باشند، نه باج می‌دهند و نه حاضرند باج بگیرند؟ با دیدی روانشناسانه قصد داریم این موضوع را بررسی کنیم. شهربانو پرخو، روانشناس بالینی، در گفت‌وگو با همشهری درباره ابعاد شخصیتی افراد می‌گوید: همه‌‌چیز از همان کودکی آغاز می‌شود.

یاد می‌دهند که اینگونه باشیم
«باج‌گیری» و «رشوه‌خواری» واژه‌هایی هستند که از زمان‌ کودکی معمولا با تربیت والدین ما در ارتباط بوده‌اند و همچنان هم در همه ادوار زندگی وجود دارند. زمانی که در موضوعات تربیتی فرزندان سخن از پاداش به میان می‌آید، بعضی از والدین به اشتباه این نوع شرطی‌سازی‌ را به یادگیری «رشوه‌دادن» تشبیه می‌کنند، در حالی ‌که برخلاف این تصور، پاداش زمانی به کودک داده می‌شود که موجب ایجاد انگیزه برای ادامه مسیر یادگیری شود، اما گاهی والدین برای راحتی خود به جای پاداش به کودک رشوه می‌دهند؛ یعنی وقتی کودکی برای رسیدن به مطلوب خود، چه درست و چه غلط، شروع به گریه‌کردن یا داد‌کشیدن می‌کند و از این راه قصد دارد به تمایلات خود برسد والدین بی‌حوصله برای ساکت کردن فرزندشان با دادن امتیاز نابجا (رشوه) باعث پرورش روحیه باج‌گیری و لجبازی در او می‌شوند.

عادت به شرطی‌شدن
رشد روحیه رشوه‌گیری از همان کودکی، در بزرگسالی بیشتر خود را نشان می‌دهد. چنین فردی در یک اداره برای رسیدن به خواسته خود ولو غیرقانونی، از هر وسیله‌ای استفاده می‌کند و همینطور به این روحیه دامن می‌زند و  این روحیه به‌مرور بین کارمندان یک اداره که زمینه پرورش رشوه‌گیری را دارند گسترش می‌یابد و آنها را به دریافت هزینه علاوه بر دریافت حقوق ماهانه عادت می‌دهد. در دید کل‌نگر گسترش این روحیه موجب بروز یک اپیدمی گسترده از روابط غیرعادی در ادارات می‌شود؛ به این معنا که پس از مدتی کارکنان یک اداره برای انجام وظیفه خود شرطی می‌شوند و تا در قبال کارشان هزینه دریافت نکنند به انجام وظایف خود نمی‌پردازند. 

بی‌رغبتی به انجام امور از راه صحیح
گاهی رشوه‌دادن و رشوه‌گرفتن می‌تواند یک دلیل عصبی و روانی داشته باشد. کارمندی که دچار اختلالات روانی است معمولا به ارباب‌رجوع القا می‌کند که از او برتر و بالاتر است و اگر ارباب‌‌رجوع از پرداخت رشوه خودداری کند با تحقیر و انجام ندادن امور، او را وادار به پرداخت می‌کند. چنین افرادی بعد از گذشتن دوره‌ای کوتاه، رغبت خود را نسبت به انجام کار از مسیر صحیح از دست می‌دهند.

می خواهند زودتر آرزوها را ببلعند
روانشناس سرشناس، یونگ، بر این عقیده بود که اهداف، آمال و آرزوها تأثیر عجیبی بر رفتار دارند. می‌توان چنین توضیح داد که اگر شغل فردی متناسب با آمالش نباشد و نتواند آنچه را که می‌خواهد به دست آورد دچار نوعی ناکامی و سرخوردگی می‌شود و برای رهایی از این احساسات منفی اقدام به رفتارهای ضد‌سازمانی و ضد‌اجتماعی می‌کند. درونگراها در این میان بیشتر مستعد این روحیه هستند، چراکه بیشتر به افکار و احساسات خود دل بسته‌اند و درجه انزوا‌طلبی‌شان بالاتر است. براساس نظریه پژوهشگران، درونگراها معمولا سخت‌تر بــا مشکلات کنار می‌آیند و همین موجب می‌شود تا دلشان بخواهد هرچه سریع‌تر از بحران‌ها، آن‌هم با هر وسیله‌ای خلاص شوند. درونگرایی فرد در کنار عوامل محیطی سازمانی و زمینه‌ای بیشتر او را ترغیب به رفتارهای ضدشهروندی می‌کند. افراد درونگرا برای بحث مولد، سالم و روشـمند در مورد مسائل، کمتر مستعد هستند و ممکن نیست در گفت‌وگوهای آزاد مخالفت خودشان را ابراز کنند، در حالی ‌که آنها ناسازگار، سرد، رقابتگرا و ستیزه‌جو هستند که این بر میزان قابل‌اعتمـاد‌بـودن فـرد دلالـت دارد. وظیفه‌شناسی، باوجدان‌بودن، مسئولیت‌پذیری، پایداری، ساختاریافته‌بودن و قابل‌اطمینان‌بودن در اینکه افراد، مستعد داشتن روحیه رشوه‌گیری باشند بسیار مهم است، چراکه رشوه‌بگیران معمـولا غیرقابـل اعتمـاد و پریـشان احوال هستند، فاقـد ثبـات احـساسی کـافی  هستند، معمـولا عـصبی و روان‌رنجـور به‌نظر می‌رسـند و عـصبانی، نـامطمئن، نـاامـن، افـسرده و مضطربند. افرادی که رشوه نمی‌گیرند و نمی‌دهند معمولا خلاق، کنجکاو و حساس‌ هستند.

نابسامانی اقتصادی؛ مؤثر در رشوه‌گیری
زیاده‌خواهی و دستیابی آسان و سریع به ثروت، فقر اقتصادی و نابسامانی‌های درآمدی کارکنان، تورم و متناسب نبودن حقوق کارکنان با تورم موجود در جامعه نیز از عواملی هستند که مستعدان را برای خلاصی از شرایط حاضر و رسیدن زودتر به منابع پولی و مالی، ترغیب به رشوه‌گیری و رشوه‌دادن می‌کنند.

ضعف فرهنگی و اجتماعی
ضعف آموزش، گسست خانوادگی، چشم و هم‌چشمی با سایر افراد جامعه و رقابت با آنان برای کسب ثروت، اعتماد نداشتن به آینده و نداشتن پشتوانه مالی و شغلی مناسب و نبود امنیت و ثبات شغلی، به روابط مسمومی مانند رشوه‌گیری دامن می‌زند و زندگی را مختل می‌کند. کارکنان یک شرکت یا اداره در دنیای مدرن بیش از گذشته در تئوری‌های سازمانی اهمیت دارند. اما همین منابع انسانی به همان نسبت که می‌توانند موجب پیشبرد اهداف یک سازمان شوند به همان اندازه هم می‌توانند با رفتارهای نادرستشان مانعی جدی بر سر راه باشند. هرچه اعضای یک سـازمان رفتارهای ضدشهروندی بیشتری از خود نشان دهند، عملکرد آن سازمان بیشترتحت‌الـشعاع قـرار می‌گیرد و تصویر بیرونی آن آسیب می‌بیند. نتایج پژوهش‌ها نـشان می‌دهـد کـه از بـین عوامل مورد بررسی، بی‌عدالتی بیشترین تأثیر را در بروز رفتارهایی از قبیل رفتارهای نابهنجار کارمندان، ضد‌اجتماعی، غیرکارکردی، ناکارآمد و همچنین بدرفتاری‌های سازمانی دارد. روانشناسان صنعتی و سازمانی براین عقیده هستند که معضلات سازمان‌های امروزی به دلیل وجود رفتارهایی همچون پرخاشگری، لجبازی و ارعاب است که می‌تواند قبل از عوامل شخصی موجب تشویق به دریافت رشوه در کارکنان شود.