با دیدن فیلم و خواندن گزارش‌های این صفحه گشتی در خانه‌موزه دکتر شریعتی بزنید
خانه مردی که فراموش نشد*
الناز عباسیان
در ادامه موزه‌گردی‌هایمان سری به «خانه‌موزه دکتر شریعتی» زده‌ایم تا از نزدیک با زیست و ناگفته‌های زندگی دکتر بیشتر آشنا شویم؛ خانه‌ای که دکتر شریعتی سال‌ها در آن زیست و در اتاق کوچک آن اندیشه‌ها و افکارش را بر صفحات سپید کاغذ نشاند. این خانه نه به‌خاطر بافت یا ویژگی معماری‌اش بلکه به خاطر حضور شخصیت دکتر شریعتی تبدیل به موزه شده است. بازسازی کامل اتاق کار دکتر از جاذبه‌های زیبای این موزه است. همچنین اسناد و مدارکی از دوران تحصیل، مکاتبات ساواک درباره این بنا، آثار و کتاب‌های دکتر و کتاب‌هایی که درباره این اندیشمند نوشته شده نیز در معرض بازدید عموم گذاشته شده است تا مردم بیشتر با افکار و اندیشه‌های این اندیشمند و نخبه عصر حاضر آشنا شوند.
*در شعری که از شریعتی به جای مانده است آرزو می‌کند که از ذهن یاران فراموش شود:
چویاری مرا نیست همدرد بهتر که از یاد یاران فراموش باشم
پیشینه خانه‌موزه
خانه‌موزه دکتر شریعتی ازجمله بناهای احداث شده در حد فاصل سال‌های ۱۳۳۵ تا ۱۳۴۰ است که در سال13۵۲ توسط پوران شریعت‌رضوی همسر دکتر خریداری می‌شود؛ خانه‌ای ساده که ارزش معماری یا تزیینات و طراحی ویژه‌ای ندارد اما در عوض ارزشی معنوی دارد که با یک دنیا نمی‌شود عوض کرد. ارزش معنوی آن صرفاً به لحاظ شخصیت علمی، اجتماعی و ملی دکتر شریعتی است که مدتی در آن ساکن بوده و از این‌رو در ۲۷ مرداد 13۸۳ در فهرست آثار ملی ثبت شد. نهایتاً پس از بازسازی و ضدزلزله شدن، در تاریخ هفتم اسفند ۱۳۸۵ توسط شهرداری تهران به‌عنوان یک مجموعه فرهنگی و موزه بازگشایی شد. هرچند خانه‌موزه دکتر شریعتی، در سال‌های پس از خرید بازسازی شده اما چهره قدیمی‌اش را حفظ کرده است.
یک خانه آشنا
گرچه ورودی خانه بازسازی شده و اما شکل خانه برای بسیاری از ما آشناست؛ خانه‌ای 2طبقه و ویلایی با حیاطی حدوداً 60متری با گلدان‌ها و گل‌های زیبا. درست شبیه بسیاری از خانه‌هایی که دیده‌ایم و حتی در آنها رفت‌وآمد داشته‌ایم. ساختمان اصلی پنجره‌های بزرگ با چهارچوب فلزی که تقریباً تمامی دیوار آفتابگیر خانه را در بر گرفته‌اند، چند پله که خانه را از محوطه حیاط جدا می‌کند و پله‌هایی که به سمت زیرزمین می‌روند. در همان بدو ورود در حیاط خانه، مجسمه صاحبخانه را در مقابل‌مان می‌بینیم؛ دکتر شریعتی با چهره‌ای مصمم و در عین حال مهربان که دستان هنرمند مجسمه‌ساز به زیبایی این دو را با هم تلفیق کرده است. در سمت راست ماشینی سرمه‌ای رنگ متعلق به دوران زندگی دکتر در تهران قرار دارد که زیر سایبان و روی ریل‌های نگه‌دارنده قرار دارد. خودرویی که به‌دقت تمیز شده و برق می‌زند.
خانه‌ای در مرکز شهر
پیدا کردن خانه‌موزه دکتر شریعتی کار دشواری نیست. کافی است از خیابان‌های مرکز شهر به خیابان جمالزاده بروید. همانجا در میان هیاهوی ماشین‌ها و همهمه آدم‌های شهر، تابلوی کوچکی از سر کوچه نادری شما را به خانه این ادیب بزرگ راهنمایی می‌کند. کوچه قدیمی که حالا خانه‌های نوساز و آپارتمان مدرن آن همسایه شریعتی تاریخ‌ساز شده‌اند. دکتر علی شریعتی در سال‌های پایانی عمر، اندکی پیش از آخرین زندان و چند سال بعد آزادی از زندان، در این خانه زندگی می‌کرد. این خانه‌موزه از آن جهت اهمیت فراوانی دارد که محل سکونت یکی از متفکران انقلاب اسلامی و محل رفت‌وآمد جمعی از انقلابیون محسوب می‌شده است. پس از پیروزی انقلاب، این خانه به محل گردهمایی‌های فرهنگی - سیاسی تبدیل شد و جرقه شکل‌گیری سازمان هلال‌احمر نیز در همین خانه زده شد. در سال‌های اول پس از انقلاب، هر دوشنبه خانه‌موزه دکتر علی شریعتی، محل مباحث فرهنگی سیاسی و تردد سیاستمداران بود.
ماشین تحریر دهه ۶۰ میلادی
شاید برایتان جالب باشد که بدانید، دکتر شریعتی این ماشین تحریر را در فرانسه و در اوایل دهه ۶۰ میلادی خریداری کرده است. پایان‌نامه‌های دکتری او و همسرش با همین ماشین تایپ، حروف‌چینی شده است. حالا بعد از سال‌ها شریعتی و آثار او موضوع پژوهش‌های دانشگاهی در ایران و جهان بوده و هست. پایان‌نامه‌های بسیاری در مقاطع مختلف تحصیلی (لیسانس، فوق‌لیسانس و دکتری) به نسبت آرای شریعتی و دیگر متفکران ایرانی- اسلامی یا تأثیرات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی پروژه او پرداخته‌اند.
خودروی مسکوویچ دکتر شریعتی
در گوشه‌ای از حیاط، خودروی سرمه‌ای رنگ مسکوویچ دکتر شریعتی به شماره شهربانی 32259مشهد قرار دارد. یک خودروی استیشن قدیمی که دکتر شریعتی در زمان حیاتش از آن استفاده می‌کرده است. دکتر این خودرو را در سال۱۳۴۵ در مشهد برای خود قسطی و به قیمتی بسیار پایین خریداری کرد. در آن سال آموزش و پرورش این ماشین‌های روسی را به‌دلیل قیمت و کیفیت نازلش در اختیار فرهنگیان قرار داده بود و به همین دلیل یک‌بار بیشتر از روسیه وارد نشد. در نتیجه ماشین متداولی نبود و از همین رو تردد او در شهر مورد توجه قرار می‌گرفت. این ماشین روسی برای اویی که متهم به داشتن تمایلات چپ بود، از سوی مخالفانش سندی بر اثبات این مدعی تلقی می‌شد.
یک اتاق و ده‌ها خاطره انقلابی
همین جا که مجسمه علی شریعتی را گذاشته‌اند، بسیاری از جلسات او با دیگر انقلابیون تشکیل می‌شد؛ مجسمه‌ای که از موزه عبرت به اینجا آورده شده است. جلسات عمومی سخنرانی‌های کاندیداهای دور اول ریاست‌جمهوری ایران هم در این خانه برگزار می‌شد که یکی از معروف‌ترین این جلسات جلسه سخنرانی «احمد خمینی»، «آیت‌الله لاهوتی» و «آیت‌الله مجتهدی تهرانی» است . دکتر شریعتی به علت دستگیری‌های فراوان، مجموعاً ۲ سال در این خانه زندگی کرد. آیت‌الله خامنه‌ای، رهبر معظم انقلاب، یک‌بار پس از آزادی از زندان، برای دادن خبر سلامتی دکتر شریعتی، که ایشان نیز در همان زندان بودند، به این خانه رفتند و با خانواده دکتر شریعتی گفت‌وگو کردند.
ضبط صوت؛ هدیه شاگرد به استاد
یکی از لوازم این خانه‌موزه ضبط صوت قدیمی است که از طرف شاگردش سیدامین شجاعی به خانه‌موزه اهدا شده است. ارتباط این ضبط با استاد در این است که دروس اسلام‌شناسی که دکتر شریعتی در دانشگاهی در مشهد تدریس می‌کرده توسط این ضبط صوت ضبط شده است. شجاعی دانشجوی دانشگاه ادبیات فردوسی مشهد در دهه ۴۰ بوده که در سال‌های ۱۳۴۶ تا ۱۳۴۹ در کلاس‌های دکتر شریعتی شرکت می‌کرده است. او تصمیم می‌گیرد با پول شخصی خود این ضبط صوت را به قصد ضبط دروس اسلام‌شناسی شریعتی خریداری کند.
رادیوگرام؛ هدیه ازدواج با پوران
این رادیوگرام اهدایی دکتر غلامرضا شریعت‌رضوی برادر بزرگ پوران شریعت‌رضوی به مناسبت ازدواج خواهرش با شریعتی در سال ۱۳۳۷ است. به گفته پوران شریعت‌رضوی همراه با این رادیوگرام صفحات تصنیف موسیقی چون کرساکف و والس اشتراس و … اهدا شده بود و این رادیوگرام همراه همیشگی این خانواده باقی مانده است.
طبقه اول خانه‌موزه
برای ورود به خانه دکتر باید از پله‌ها بالا برویم. قبل از ورود به خانه تابلویی پر از نوشته وجود دارد که توصیه می‌کنم قبل از ورود مطالعه کنید. مطالبی در مورد زندگی دکتر و تاریخ معاصرمان با ادبیاتی شیوا برای بازدیدکنندگان تهیه شده است. راهرویی باریک ما را از حیاط به داخل خانه می‌برد. سمت چپ چند دست کت و کراوات‌های دکتر داخل محفظه شیشه‌ای تصویری از صاحبخانه را برایمان تداعی می‌کند. وسایل و اثاث منزل که بسیاری از آنها از همان موقع باقی مانده، زمان را در سال‌های دهه 50 نگه داشته است. البته بخشی از اشیا و لوازم موجود خانه لوازمی است که همسر دکتر از مشهد به این خانه منتقل کرده بوده؛ فرش‌ها، تلویزیون، تخت یکنفره روسی، ضبط‌صوت، پشتی‌ها، تشک و لحاف دکتر، سماور، اشیای عتیقه، تخته‌های کتابخانه عکس‌ها و ماشین تحریر. راهرو را طی می‌کنیم. خانه پرنور و روشن و دلباز است و شاید یکی از علت‌های آن وجود پنجره‌های بزرگ و آفتابگیر با چهارچوب فلزی باشد که تمام دیوار را پوشانده‌اند. کف خانه با فرش ایرانی پر از طرح‌های زیبا و ترکیب رنگی بی‌نظیر پوشانده شده و یک‌دست مبل چرمی قهوه‌ای که روی مبل‌ها چند کوسن مشکی با گلدوزی گل‌های قرمزش بازتابی از نشاط به اتاق بخشیده است. روی یکی از میزهای کناری تلفن مشکی قدیمی‌ای وجود دارد و میز عسلی وسط که با ظرف پایه‌دار نقره‌ای‌رنگ تزیین شده خانه را به سبک امروز نزدیک‌تر کرده است. در انتهای اتاق نشیمن 2 اتاق وجود دارد با درهای سفیدرنگ چوبی که بیشتر از نصف درها را شیشه مشجر تشکیل می‌دهد. یک تلویزیون قدیمی متعلق به دهه 30 همراه با میزش در کنار در اتاق‌ها قرار دارد. در همین طبقه بخش اداری موزه و اتاق مهمان تعبیه شده است. از دیگر اشیای اتاق می‌توان به پاتختی و چرخ خیاطی قدیمی همراه با میزش و ست سماور که در گوشه چپ دیوار منتهی به در قرار داده شده است، اشاره کرد.
طبقه دوم خانه‌موزه
تماشای بخشی از خانه دکتر شریعتی ما را مشتاق می‌کند تا به طبقه دوم برویم. از پله‌ها که بالا می‌رویم در انتهای پله‌ها 2 اتاق با در چوبی سفید رنگ، کنار هم دیده می‌شوند. در اولی رو به اتاقی بزرگ باز می‌شود که سعی شده مشابه اتاق کار دکتر شریعتی در آن زمان باشد. از شیشه روی در میز کار، انبوه کتاب‌ها و مجسمه دکتر را می‌بینیم و وارد اتاق دوم می‌شویم که اتاق خواب بوده و یک تخت دونفره با رو تختی سفید و آبی دارد. کمد چوبی و فرش ایرانی از دیگر متعلقات اتاق است. از این اتاق پنجره شیشه‌ای بزرگی رو به اتاق کار وجود دارد که تقریباً تمام طول دیوار را به خود اختصاص داده و می‌توانیم تمام اتاق را با جزئیات مشاهده کنیم. تماشای این اتاق یکی از لذت‌بخش‌ترین و جذاب‌ترین بخش بازدید از خانه‌موزه است. کتابخانه و سماور و قوری داخل اتاق و مجسمه مومی دکتر که متواضعانه روی زمین نشسته و گویی با فردی صحبت می‌کند همگی در این اتاق قابل مشاهده‌اند. ضبط صوتی هم کنار دستش قرار دارد که گویا کارهای مستندش را با آن ضبط می‌کرده است. طبقه دوم علاوه بر این اتاق‌ها شامل 2 بخش دیگر می‌شود؛ بخشی که دارای میز و چند صندلی و ویترین‌هایی پر از اشیای متعلق به دکتر است. در ویترین‌ها ظروف شخصی دکتر، پاسپورت، تعدادی کتاب که توسط ایشان حاشیه‌نویسی شده، ضبط صوت، دوربین‌ها و غیره در معرض دید عموم قرار گرفته است. روی میز مطالعه بزرگی که پشت 2ستون در مقابل ویترین‌ها قرار دارد چند کتابچه بسیار بزرگ وجود دارد. شما در این بخش اجازه دارید روزنامه‌های قدیمی‌ای که به دوران حیات و پس از مرگ دکتر شریعتی مربوط می‌شود ورق بزنید و مطالعه کنید.
شریعتی شناسی
علی شریعتی مَزینانی، مشهور به دکتر علی شریعتی در سوم آذر سال ۱۳۱۲ در روستای کوچک و کویری کاهک از توابع مزینان در نزدیکی سبزوار زاده شد. پدرش محمدتقی شریعتی، مؤسس کانون نشر حقایق اسلام و مادرش زهرا امینی، زنی روستایی متواضع و حساس بود. پدر پدربزرگ علی، ملاقربان‌علی، معروف به آخوند حکیم، مردی فیلسوف و فقیه بود که در مدارس قدیم بخارا و مشهد و سبزوار تحصیل کرده بود و از شاگردان برگزیده ملاهادی سبزواری محسوب می‌شد. شریعتی تحصیلات ابتدایی خود را در دبستان ابن‌یمین در مشهد در سال۱۳۱۹ آغاز کرد و به دنبال آن در سال ۱۳۲۵ وارد دبیرستان فردوسی مشهد شد. او پس از اتمام سیکل اول دبیرستان در سن شانزده‌سالگی؛ با هدف ادامه تحصیل وارد دانشسرای مقدماتی شد. او تحت‌تأثیر سنت‌های خانواده‌اش، به ویژه افکار نوگرایانه پدر و پدربزرگش قرار گرفت. همزمان با آغاز تحصیلات عالیه، فعالیت‌های مطبوعاتی‌اش را هم در روزنامه خراسان شروع کرد. سپس در جریان وقایع ۳۰ تیر سال۱۳۳۱ نخستین بازداشت او رخ داد و این نخستین رویارویی او و نظام حکومتی بود. در 24تیر‌ماه 1337 با همکلاسی دانشگاه خود پوران شریعت‌رضوی ازدواج کرد. در سال 1338 همزمان با کسب رتبه اول دانشکده ادبیات با بورس دولتی به فرانسه اعزام شد. در طول اقامتش در فرانسه با سازمان‌های آزادی‌بخش مختلف آشنا شد و چند کتاب ترجمه کرد. در سال1339 همسر و فرزندش احسان نیز به او در فرانسه پیوستند. در سال1343 به ایران برگشت که در مرز دستگیر و مستقیم به زندان قزل‌قلعه منتقل شد. اوایل شهریور همان سال بعد از آزادی به مشهد برگشت. در سال1344 به‌عنوان کارشناس کتب درسی شروع به فعالیت کرد و در سال‌های بعد استادیار شد و تدریس را آغاز کرد. از سال1347 سخنرانی‌های خود را در حسینیه ارشاد آغاز کرد که بعدها حسینیه و سخنرانی‌های دکتر به دستور ساواک تعطیل شد. در سال1353 زندانی و در روزهای آخر سال آزاد شد. دکتر در 26 اردیبهشت 1356 بعد از چند سال زندگی سخت در تهران به اروپا رفت و در 29خرداد 1356در بندر ساوت همپتون انگلستان درگذشت. دلیل رسمی مرگ وی حمله قلبی اعلام شد. مراسم تشییع جنازه در لندن برگزار شد. دکتر شریعتی وصیت کرده بود که او را در حسینیه ارشاد دفن کنند، ولی در قبرستانی کنار آرامگاه حضرت زینب(س) در شهر دمشق به خاک سپرده شد. دکتر علی شریعتی در طول زندگی چهل‌و سه ساله خود کتاب‌های بسیاری تالیف و ترجمه کرده است. سخنرانی‌های اثرگذار و مستندهای ساخته شده توسط او یادگاری پر ارزشی برای نسل آینده است.
نشانی موزه
خیابان جمالزاده شمالی، نرسیده به فاطمی، کوچه نادر، پلاک 9.
شماره تماس: 66945151-021
نحوه دسترسی
بهترین دسترسی به موزه ایستگاه متروی توحید است. بازدید از موزه دکتر شریعتی رایگان است و علاقه‌مندان برای حضور در این خانه می‌توانند پیش از حضور برای هماهنگی بیشتر با مسئولان موزه تماس بگیرند.
ساعت بازدید
شنبه تا پنجشنبه ۹ صبح تا ۷ عصر
در همینه زمینه :
