فهرستی از اشتباهات فاجعه‌بار

6‌ماه پس از حادثه شلیک اشتباه پدافند هوایی به هواپیمای اوکراینی در نزدیکی فرودگاه امام خمینی که موجب جان‌باختن 176سرنشین آن شد، دادستان نظامی تهران در دیدار با جمعی از خانواده‌های قربانیان این حادثه، جزئیات تازه‌تری از آنچه رخ داده، ازجمله چندین اشتباه فاحش از سوی پدافند هوایی را بازگو کرد. این هواپیما صبح روز 18دی سال‌98، با 176مسافر از فرودگاه امام خمینی به مقصد اوکراین به پرواز درآمد. تنها چند ساعت پیش‌تر، موشک‌های نیروی هوافضای سپاه پاسداران، در پاسخ به حمله به‌ خودروی حامل سردار قاسم سلیمانی و همراهانش و شهادت آنها، مقر نیروهای آمریکایی در منطقه عین‌الاسد عراق را هدف قرار داده بودند و به همین دلیل نیروهای نظامی کشور، ازجمله پدافند هوایی در آماده‌باش به سر می‌بردند تا به هرگونه حمله تلافی‌جویانه پاسخ دهند. آن روز همه خبرها حول محور پاسخ کوبنده سپاه به آمریکا بود تا اینکه خبر سقوط هواپیمایی در نزدیکی فرودگاه امام خمینی، همه را غافلگیر کرد. شواهد نشان می‌داد این هواپیما متعلق به اوکراین بوده و دقایقی پس از پرواز به دلایل نامعلومی در منطقه شاهدشهر سقوط کرده و همه سرنشینان آن که اتباعی از ایران، اوکراین، کانادا، انگلیس، افغانستان و... بودند، جان باخته‌اند. از همان روز گمانه‌زنی‌ها درباره علت سقوط هواپیما آغاز شد. هرچند شایعاتی درخصوص احتمال اصابت موشک به هواپیما شنیده می‌شد اما هیچ‌کس به‌طور دقیق نمی‌دانست هواپیما چگونه سقوط کرده است. با وجود این، 3روز بعد ستاد کل نیروهای مسلح در اطلاعیه‌ای اعلام کرد موشک پدافند هوایی، هواپیمای اوکراینی را با موشک کروز دشمن اشتباه گرفته و به سوی آن شلیک کرده است.  با اینکه از آن زمان تاکنون جزئیات زیادی از این حادثه منتشر نشده بود، اما حالا دادستان نظامی تهران در دیدار با جمعی از خانواده‌های جانباختگان این حادثه جزئیاتی تازه‌تر از آنچه تاکنون می‌دانستیم را منتشر کرده است؛ جزئیاتی که نشان می‌دهد هنگام استقرار سامانه موشکی در تعیین جهت شمال اشتباه رخ داده و پس از آن اپراتور اهداف را با اختلافی حدود ۱۰۵‌درجه‌ای رصد کرده است.

آغاز تحقیقات؛ از نخستین روز
به‌گزارش میزان، غلامعباس ترکی، دادستان نظامی استان تهران در این دیدار که در سازمان قضایی نیروهای مسلح برگزار شد، گفت: تشریح حادثه به‌منظور طبیعی جلوه‌دادن‌ یا توجیه آن نیست. او ادامه داد: حضور نیروهای انتظامی و هلال‌احمر با مدیریت فرماندار شهریار در محل سانحه، ازجمله نخستین اقدامات بعد از سقوط هواپیما بود و گروه‌های 12‌گانه بررسی سانحه هواپیمایی کشوری بلافاصله در صحنه حاضر شدند و اقدامات اولیه را انجام دادند. همچنین روز بعد از حادثه یعنی ۱۹‌دی، هیأت ۴۷‌نفره اوکراینی محل سانحه را بررسی کردند و همکاری‌های خوبی با این هیأت صورت گرفت تا اینکه ۳ روز بعد، در ۲۱ دی که ستاد کل نیروهای مسلح بعد از بررسی‌های اولیه، علت سانحه را شلیک سامانه پدافندی بر اثر خطای انسانی اعلام کرد، به دستور رئیس قوه قضاییه، پرونده به سازمان قضایی نیروهای مسلح ارسال و هیأت قضایی دادسرای نظامی در همان روز تشکیل شد.

دلایل تأخیر 3روزه 
دادستان نظامی تهران در مورد تأخیر 3روزه در اعلام وقوع حادثه و شلیک سامانه پدافندی، گفت: ازجمله دلایلی که مسئولان مربوط در این زمینه اعلام کرده‌اند، ضرورت تحقیق و بررسی حداقلی برای روشن‌شدن چگونگی شلیک و وقوع سانحه، ازجمله تحقیق از افراد مرتبط، پیاده‌شدن نوار مکالمات و فیلم‌های ضبط‌شده، تطبیق گراف‌های راداری و بررسی احتمالات و فرضیه‌های مطرح است که موضوع در دست بررسی است. بررسی‌های اولیه در حداقل زمان ممکن انجام شد؛ طوری که در حوادث مشابه، پذیرش شلیک در این مدت زمان، بی‌سابقه بوده، با این حال جمع‌بندی نهایی دادسرای نظامی در این خصوص پس از تکمیل تحقیقات خواهد بود.

بازداشت متهمان
آنطور که دادستان نظامی تهران می‌گوید، یکی از نخستین اقدامات در این حادثه، احضار، تحقیق و بازداشت متهمان پرونده بود. او ادامه داد: همان شب ۲۱‌دی، تعدادی از افرادی که در سامانه شلیک‌کننده و بخش‌های بالادستی آن حضور داشتند، به‌عنوان متهم احضار شدند و تحقیقات مبسوطی در همان شب انجام و یکی از متهمان بازداشت شد. در فرایند تحقیقات، ۵ نفر دیگر به‌عنوان متهم تحت تعقیب قرار گرفتند که با قرار قانونی بازداشت شدند که در ادامه ۳ نفر از متهمان پس از انجام تحقیقات با تودیع وثیقه آزاد شدند و هم‌اکنون ۳ نفر در بازداشت به‌سرمی‌برند و در طول تحقیقات، اگر افرادی به‌عنوان متهم شناسایی شوند، طبعا به اتهامات آنها رسیدگی می‌شود.

خرابکاری در کار نیست
دادستان نظامی استان تهران درخصوص علت وقوع این سانحه با استناد به‌نظریات کارشناسی، گفت: احتمال برخوردهای آسیب‌زننده شامل پرتوهای لیزری و الکترومغناطیس به هواپیمای اوکراینی منتفی به‌نظر می‌رسد و نظریه اولیه کارشناسان تا این لحظه، حاکی از عدم‌انفجار یا احتراق دیگری در لحظه وقوع سانحه در هواپیما‌ست. همچنین تا این لحظه دلیلی بر هک سایبری و الکترونیکی، اختلال بیرونی در سامانه‌های پدافندی و موشکی و نفوذ در سامانه‌ها یا شبکه‌ها به‌دست نیامده و به هیچ شواهد و قرائنی برای احتمال خرابکاری و جاسوسی در هواپیما نرسیده‌ایم. آثاری از قطعات موشک شلیک‌شده روی بدنه هواپیما مشهود است و هواپیما بر اثر برخورد با زمین منفجر شده و قطعات آن تا شعاع وسیعی از محل اصابت پراکنده شده که به‌ لحاظ مسکونی‌بودن محل با مشکلاتی از نظر جمع‌آوری قطعات هواپیما و حفظ صحنه مواجه شدیم.

چرا پروازها متوقف نشد؟
یکی از ابهاماتی که پس از این حادثه مطرح شد، دلیل متوقف‌نشدن پروازهای غیرنظامی بود. دادستان نظامی تهران در پاسخ به این ابهام، گفت: بامداد روز سانحه، با توجه به‌احتمال حمله هوایی آمریکا به ایران، بخش نظامی برای تأمین امنیت پروازها به بخش غیرنظامی کنترل فضای کشور اطلاع می‌دهد که تنها پروازهایی مجاز به برخاستن از باند فرودگاه‌ها هستند که از قبل توسط شبکه پدافند شناسایی شده و مجوز پرواز آنها توسط این شبکه صادر شده باشد. بر این اساس، در زمینه رویه برخاستن هواپیماهای خروجی در فرودگاه‌های تهران تغییری ایجاد می‌شود و کلیه پروازها باید با اجازه و پس از شناسایی توسط شبکه پدافندی از باند فرودگاه پرواز می‌کردند و در همه پروازهایی که تا زمان وقوع سانحه و بعد از آن انجام شده، این رویه برقرار بوده است.
وی ادامه داد: مطابق دستورالعمل‌های موجود اگر حمله هوایی دشمن خارجی به کشور قطعی باشد، باید فرمان توقف پروازها صادر شود که برابر شواهد و قرائن و تشخیص سلسله مراتب، احتمال حمله و تهدید فقط وجود داشته است. به همین دلیل مراجع مسئول مطابق مقررات به اتخاذ تدابیر کنترلی اکتفا کرده و آسمان روی پروازها به‌طور کامل بسته نشد.

دلیل تأخیر در پرواز هواپیما
یکی دیگر از ابهامات این حادثه دلیل تأخیر در پرواز هواپیمای اوکراینی از فرودگاه امام خمینی بود. ترکی در این‌باره گفت: دلیل این تأخیر، بار اضافی و افزایش وزن هواپیما بیش از استانداردهای فنی به‌دلیل زدن سوخت مازاد بر عرف پرواز بود که قبل از درخواست مجوز، به خلبان اعلام و با دستور وی طی یک ساعت بخشی از بار اضافه هواپیما تخلیه می‌شود و تأخیر پرواز هیچ ارتباطی به بخش کشوری یا لشکری ندارد. در ساعت 5:52‌ واحد کنترل تقرب مراقبت پرواز با مرکز کنترل فضای کشور تماس می‌گیرد و درخواست صدور مجوز می‌‌کند و مرکز کنترل کشور یک دقیقه بعد درخواست را به مرکز هماهنگی اعلام می‌کند و در نهایت با تأیید این مرکز در ساعت 6:12‌، خلبان مجوز پرواز را از برج مراقبت فرودگاه امام خمینی‌‌ دریافت می‌کند اما در ساعت 6:12‌، هواپیما در ارتفاع ۶۰۰ متری هدف موشک پدافند هوایی قرار گرفته و متأسفانه سقوط می‌کند.

مهم‌ترین اشتباه
دادستان نظامی تهران با اعلام اینکه دادسرای نظامی در بررسی‌ها به یک سری از خطاها رسیده است، یکی از خطاهای تأثیرگذار و عمده در این سانحه را اینطور بازگو کرد: سامانه سیاری که موشک شلیک کرده، پس از راه‌اندازی مجدد به‌دلیل شرایط میدانی، شمال واقعی را دقیق تعیین نمی‌کند و همین اشتباه فاحش موجب می‌شود که سمت اهداف شناسایی‌شده توسط سامانه با اختلافی حدود ۱۰۵‌درجه توسط اپراتور مشاهده شود و این خطا، مبنای یک سلسله اشتباهات دیگر قرار می‌گیرد و در نتیجه سامانه پدافندی دچار اشتباه می‌شود.
 این خطای انسانی در تنظیم مختصات موجب می‌شود‌ اپراتور سامانه پدافند هوایی، هواپیما را به‌عنوان هدفی که از ناحیه شمال غربی در حال نزدیک‌شدن به تهران است و محل و سمت حرکت آن، ارتباطی با باند پروازی فرودگاه ندارد، در رادار خود مشاهده کند و خط سیر هواپیما با خط سیری که کاربر مشاهده می‌کرده، متفاوت بوده است.

وضعیت «آتش محدود» بود؛ نه «آتش به اختیار»
دادستان نظامی تهران در ادامه توضیحاتی را درباره وضعیت نظامی کشور در شب حادثه و ارتباط کاربر سامانه با مرکز ارائه داد و گفت: کاربر سامانه پدافندی، مشخصات هدف شناسایی‌شده را به مرکز هماهنگی مربوط اعلام می‌کند، ولی پاسخی دریافت نمی‌کند و اطلاعات ثبت‌شده نشان می‌دهد که پیام سامانه دفاعی با مرکز هماهنگی مبادله نشده و قبل از مبادله پیام و دریافت پاسخ، متأسفانه کاربر اقدام به شلیک کرده؛ درحالی‌که این قطع ارتباط تنها در حد چند ثانیه بود.
ترکی ادامه داد: کاربر سؤال را می‌پرسد و منتظر پاسخ نمی‌شود و براساس تشخیص خودش، شلیک را انجام می‌دهد و انتشار خبری مبنی بر شلیک موشک کروز در سامانه ناشی از مشاهدات نورهای پرتاب‌شونده در مناطق مرزی توسط دیده‌بانان در ساعاتی قبل از وقوع سانحه نیز مزید بر علت می‌شود. سامانه‌ها به‌عنوان واحدهای عملیاتی پایین‌دستی، ارتباطی با برج مراقبت نداشته‌اند و صرفا برابر دستورالعمل‌ها باید برای تشخیص اهداف مشکوک از مرکز بالادستی استعلام و کسب تکلیف می‌کردند. در سانحه هواپیمای اوکراینی، هیچ دستوری مبنی بر شلیک از سوی شبکه به سامانه‌های پایین‌دستی صادر نشده و در زمان وقوع سانحه، وضعیت سامانه‌های پدافندی تحت مقررات «آتش محدود» بوده نه «آتش به اختیار»، بنابراین صرفا باید با اخذ مجوز از شبکه، شلیک صورت می‌گرفت. تشخیص نهایی متخاصم‌بودن هدف با شبکه است، نه سامانه و خطای فاحشی که اینجا اتفاق افتاد، این بود که سامانه بدون گرفتن اجازه از شبکه، اقدام به شلیک کرد.

چرا 2موشک شلیک شد؟
ترکی درباره شرایط سامانه موشکی و اینکه چرا 2موشک به سوی هواپیما شلیک شد، گفت: طبق نظرات کارشناسان و نتایج بررسی اولیه هیأت قضایی، سامانه پدافندی به‌صورت فابریک فاقد دوربین دید در شب و سامانه تشخیص دوست از دشمن است. اپراتور این سامانه وقتی هدفی را به‌عنوان هدف تهدید‌کننده شناسایی کند، باید به مراکز بالادستی خودش که همان شبکه پدافندی است، اعلام کند و پس از دستور شبکه اقدام کند. وی ادامه داد: 2موشک توسط سامانه پدافندی شلیک شده و بررسی کارشناسان حاکی است که یکی از این موشک‌ها تأثیری روی هواپیما نداشته و موشک دیگر در نزدیکی هواپیما منفجر شده است و فاصله شلیک‌های اول و دوم 26ثانیه بوده ولی متأسفانه در این فاصله زمانی هم، کاربر برای شلیک دوم از شبکه کسب مجوز نمی‌کند. یک خطا گاهی یک فاجعه غیرقابل جبرانی را رقم می‌زند و اعتقاد کارشناسان این است که اگر کاربر سامانه احتیاط لازم را انجام می‌داد و از تجربه‌اش استفاده می‌کرد، این سانحه قابل پیشگیری بود. به همین دلیل افرادی که مجموعه این خطاها را مرتکب شدند، کسانی هستند که بازداشت شده‌اند.


صدور رأی در دادگاه نظامی



دادستان نظامی تهران درباره ادامه بررسی‌ها درخصوص این پرونده گفت: برای به‌دست‌آوردن یافته‌های جدیدتر از سانحه هواپیمای اوکراینی، ۲۳ کارشناس نظامی در ۷ حوزه با دادسرای نظامی تهران همکاری می‌کنند و بخشی از این گروه‌ها نظریات خودشان را اعلام کرده‌اند و هنوز بخش‌هایی از گزارش‌ها باقیمانده است. وی در ادامه گفت: جعبه‌های سیاه بر اثر سانحه آسیب فیزیکی دیده و بازخوانی آنها پیچیدگی فنی خاص خود را دارد. از آمریکا به‌عنوان کشور سازنده هواپیما، اوکراین به لحاظ مالکیت هواپیما و کانادا، سوئد و افغانستان به لحاظ اتباعی که داشتند، دعوت به همکاری کردیم و جعبه سیاه این مدل از هواپیما تا الان سابقه بازخوانی نداشته است و لابراتوارهای داخلی نیازمند یک مبدل بودند تا بتوانند اطلاعات جعبه سیاه را بازخوانی کنند که آمریکایی‌ها با این موضوع مخالفت کردند و تجهیزات لازم برای بازخوانی را در اختیار ما قرار ندادند، درحالی‌که بازخوانی مطابق مقررات با حضور همه طرف‌های ذی‌نفع انجام می‌شود. بعد از برگزاری چندین جلسه، در پایان سال گذشته مقرر شد که جعبه‌های سیاه را به لابراتوار مجهز در خارج از کشور ارسال کنیم و دقیقا با همه‌گیری ویروس کرونا در سراسر جهان مقارن شد و طرف خارجی اعلام کرد که لابراتوارهای ما امکان پذیرش جعبه سیاه را تا زمان فروکش‌کردن ویروس کرونا ندارند. سازمان هواپیمایی کشوری هم طی نامه‌ای به ایکائو کتبا اعلام کرد که آمادگی ارسال جعبه‌های سیاه به خارج از کشور را دارد. بعد از فروکش‌کردن نسبی بیماری کووید-‌۱۹، لابراتوارهای فرانسه برای دریافت جعبه‌های سیاه اعلام پذیرش و آمادگی کردند که با تشخیص سازمان هواپیمایی کشوری به این کشور ارسال شد. وی درباره جبران خسارت این سانحه نیز گفت: جلساتی با شورای‌عالی امنیت ملی و معاونت حقوقی ریاست‌جمهوری داشتیم و بحث جبران خسارت‌ها را پیگیری کردیم و برابر تصمیمات مقامات صالح، پرداخت خسارات و غرامات براساس نرخ بین‌المللی خواهد بود و به‌صورت یکسان درصورت تکمیل مستندات حقوقی، ترجیحا زودتر از زمان برگزاری دادگاه سانحه هوایی پرداخت خواهد شد. به‌رغم پیچیدگی‌های فنی و حقوقی پرونده، تسریع در رسیدگی و دقت و اتقان توأمان مورد تأکید رئیس قوه قضاییه، دادستان کل کشور و رئیس سازمان قضایی نیروهای مسلح است و صدور رأی نهایی با دادگاه نظامی تهران خواهد بود.