نوروز رنگارنگ کردستان

شیما صادقی| سنندج-خبرنگار : 


عید بزرگ نوروز برای کردستانی‌ها، براساس داستان‎های اساطیری، جایگاه بسیار ویژه‎ای دارد. از این رو، برای برگزاری آن آیین‎های ویژه‎ای وجود دارد که امروزه برخی از آن‎ها به دست فراموشی سپرده یا کم‌رنگ شده است. کُردها و زاگرس‌نشینان به ‌عنوان یکی از اقوام اصیل ایرانی جشن نوروز را با شکوه خاصی برگزار می‌کردند و در بزرگداشت این جشن باستانی آیین‌ها و آداب و رسوم ویژه‌ای را برپا می‌‎داشتند که نشانگر سابقه تاریخی و فرهنگی این قوم است. مراسم آتش‌افروزی، میر‌نوروزی، خوانچه عروس، دید و بازدید و بازی‌های سنتی و بومی برخی از آیین‌های ویژه‌ نوروز در کردستان است که در منابع به آن‎ها اشاره شده است.


دادن جیژنانه

«عارف احمدی» یکی از مردان کهنسال سنندجی درباره آیین‏های کهن نوروز می‎گوید: مراسم نوروز در کردستان تا حد زیادی رنگ و بوی سنتی خود را حفظ کرده، اما با این حال، برخی از آیین‎ها از یاد رفته و اثری از آنها نمانده است.
وی می‎افزاید: در روز اول نوروز، زمان فرارسیدن سال جدید،‌ پس از برپایی سفره هفت‌سین، صدای هلهله و شادی از هر خانه‎ای بلند می‌شود.

احمدی ادامه می‎دهد: نخست افراد کوچک خانواده دست بزرگان را می‌بوسند و سپس بزرگان خانواده روی بچه‌ها و جوانان را می‌بوسند و به هر کدام عیدی (جیژنانه) می‌دهد. پس از آن، بر سر سفره می‌نشینند و به خوردن خوراکی‌ها مشغول می‌شوند. بچه‌ها و جوانان مقداری سیر و پیاز می‌خورند و آن را به پای خود نیز می‌مالند. این کار را به این سبب می‌کنند که از گزند جانورانی مانند مار در امان باشند. همچنین بر این باورند که سمنو باعث افزایش بینایی و هوش، سرکه و سماق باعث از بین رفتن صفرا و سرگیجه و خوردن سیر باعث دفع سموم بدن می‌شود و از مرگ ناگهانی جلوگیری می‌کند.


خوانچه تازه‌عروس

احمدی می‎افزاید: در نوروز «خوانچه»‌هایی را برای عروس‌های نامزدشده یا دخترهایی که به خانه‌ شوهر رفته‌اند، می‌برند. این کار در سراسر استان به صورت یکسان صورت می‌گیرد و هنوز هم خانواده‌های کُردستانی آن را انجام می‌دهند.
وی می‎گوید: عیدی تازه‌عروس که به خوانچه معروف است در نوروز جایگاه ویژه‌ای دارد. بدین صورت که داماد برای نامزدش یک هدیه تهیه می‌کند و آن را به همراه آجیل و شیرینی و میوه برای او می‌برد. همچنین خانواده دختر برای تازه‌عروسی که اولین نوروز را در منزل شوهرش است، خوانچه می‎برند.


مراسم میرنوروزی

احمدی همچنین می‎گوید: مراسم میرنوروزی یا «امیر بهاری» یکی از آیین‌های نمایشی پس از تحویل سال نو است که در گذشته با تشریفات زیادی برگزار می‌شد و امروزه تنها در چند روستا برگزار می‌شود. در این روز مردم از میان خود فردی را انتخاب می‌کنند و به او عنوان «میرنوروزی» می‌دهند. 

وی ادامه می‌دهد: در نخستین چهارشنبه سال،‌ میر با همراهانش در جمع مردم حاضر می‌شود و با حضور در کوی و برزن مردم کوچه و بازار را به علت ‌بداخلاقی و غیره محکوم می‌کند. جلاد نیز حکم صوری وی را برای تنبیه مردمی که زشتی‌ها را گسترش می‌دهند، اجرا می‌کند. این مراسم از دیرباز در میان کُردها رواج داشت و هرساله با تشریفات خاصی برگزار می‌شد و در گذشته از جایگاه ویژه‌ای برخوردار بود. اگرچه امروزه این مراسم تقریبا به فراموشی سپرده شده است و کمتر کسی با آن آشنایی دارد، اما هنوز هم جایگاه خاصی در ذهن و خاطرات مردم کردستان دارد. 


هه لاوه 

احمدی ادامه می‌دهد: هه لاوه ملاوه نیز از جمله آیین‌هایی است که در روزهای پایانی سال و از سوی کودکان و نوجوانان اجرا می‌شود.
وی می‌گوید: در این آیین اغلب کودکان به درِ خانه‌ها می‌روند و با کوبیدن آن به زبان کُردی می‌گویند که «هه لاوه ملاوه» (یعنی پسرتان داماد شود یا دخترتان عروس شود). پس از آن، صاحبخانه هدیه‌ای به آنها می‌دهد که در قدیم بهترین هدیه‌ای که می‌توانستند، بگیرند تخم مرغ بود. تخم مرغ به آن دلیل بهترین هدیه محسوب می‌شد و بسیار باارزش بود که نمادی از نوزایی و زندگی دوباره است.
در این آیین که هم اکنون بیشتر در مناطق روستایی برگزار می‌شود و چند سالی است در مناطق شهری نیز رواج دوباره پیدا کرده است، کودکان حتی از خانه خودشان نیز می‌توانند هدیه بگیرند و سپس راهی سایر خانه‌ها شوند.


هه‌ته‌ری، مه‌ته‌ری

احمدی اظهار می‌کند: از دیگر آداب نوروزی مرسوم در کردستان «هه‌ته‌ری، مه‌ته‌ری» است که کودکان در روز نخست نوروز به اجرای آن می‌پردازند. در روستاها، بزرگ‌ترها در گروه‌های چندنفره شال خود را از روزنه بام پایین می‌اندازند و می‌گویند که «هه‌ته‌ری، مه‌ته‌ری، شتیکمان بو بخه نه بن چه‌په‌ری» (یعنی هدیه‌ای برایمان به پشت پرچین بیاورید). منظور آنها این است که صاحبخانه چیزی برای آنها در لفافه شال بگذارد.
احمدی بیان می‏کند: رقص و هلپرکی همواره یکی از مولفه‏های اصلی کُردستانی‌هاست. در ایام نوروز در برخی از روستاها مردم به دور آتش حلقه می‌زنند و هلپرکی را اجرا می‌کنند. این مراسم در روستای تنگی‌سر در سال‌های اخیر گردشگران زیادی را به خود جذب کرده است.


نوروزخوانی

«عارف احمدی» یکی از مردان باتجربه سنندجی درباره آیین‏های کهن نوروز می‎گوید: نوروزخوانی یکی از مراسم نوروزی در کردستان به‌شمار می‌رود که امروزه جز در بعضی مناطق روستایی به فراموشی سپرده شده است. رسم بر این بود که همسایه‌ها و افراد خانواده در ایام عید، شب را در خانه یکی از اهالی محل می‌گذراندند. در این شب، نقال نوروزنامه را مانند خواندن شاهنامه نقالی می‌کرد.