رویارویی دوباره آمریکا و روسیه؛ این بار در لیبی

باز هم 2 ابرقدرت، رویاروی هم در زمین سوخته کشورهای جهان سوم. صف‌کشی روسیه و آمریکا در بحران لیبی روزبه‌روز برای رسانه‌ها و افکار عمومی روشن‌تر می‌شود؛ 2 ابرقدرتی که به‌نظر می‌رسد به کلی از صلح موقت بعد از فروپاشی اتحادیه شوروی فاصله گرفته و باری دیگر برای تقابلی جامع در سراسر جهان آماده می‌شوند؛ اگرچه این بار شرایط حاکم بر اقتصاد و معادلات ژئوپلیتیک جهان هیچ شباهتی با روزگار جنگ سرد و جهان دوقطبی آن دوران ندارد.
روز گذشته وزارت خارجه آمریکا در بیانیه‌ای از پروازهای غیرقانونی جنگنده‌های روسی بر فراز دریای مدیترانه و آسمان لیبی خبر داده و نسبت به تکرار آنچه «تجربه سوریه»‌ خوانده، هشدار داد. در این بیانیه آمده است: اقدامات تنش‌زا و مداخله نظامی روسیه در بحران لیبی بر کسی پوشیده نیست و جامعه جهانی دروغ‌های این کشور درباره عدم‌دخالت در لیبی برای حمایت از شبه‌نظامیان ژنرال حفتر را باور نخواهد کرد. در این بیانیه همچنین بر موضع آمریکا در حمایت از دولت وفاق ملی به‌عنوان قدرت قانونی حاکم بر طرابلس تأکید شده است. جالب اینجاست که دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا پیش از این در جریان مکالمه تلفنی، به‌طور رسمی از اقدامات ژنرال حفتر در لیبی برای «مبارزه با تروریسم» حمایت کرده بود! چنین تقابلی میان نهادهای اساسی آمریکا ازجمله وزارت خارجه و پنتاگون با ترامپ، قبلا هم در پرونده‌هایی نظیر محاصره قطر، حضور نظامی در سوریه و حتی حمایت از ژنرال سیسی در مصر علنی شده بود؛ تقابلی که نشان‌دهنده شکافی عمیق و بی‌سابقه در فرآیند تصمیم‌گیری استراتژیک آمریکاست. با این حال اما به‌نظر می‌رسد در پرونده‌های خارجی برخلاف معادلات داخلی، هنوز نهادهایی نظیر وزارت خارجه و پنتاگون دست برتر را در اختیار دارند و این یعنی تشدید تقابل میان واشنگتن و مسکو در مناطقی مانند خاورمیانه و آفریقا. تمام اینها در حالی است که روسیه برای اولین‌بار از زمان جنگ سرد، با موضعی قدرتمند در مقابل حضور منطقه‌ای آمریکا قدرت‌نمایی می‌کند؛ امری که بدون شک به موقعیت برتر این کشور در بحران سوریه برمی‌گردد. اگرچه نگاهی به معادلات نظامی لیبی تا‌کنون نشان می‌دهد «تکرار تجربه سوریه» در این کشور چندان برای روس‌ها آسان نیست اما نباید فراموش کرد اصلی‌ترین متحدان روسیه در بحران سوریه، نیروهای نزدیک به ایران بودند که نقش محوری در پیشروی‌های زمینی علیه مخالفان اسد ایفا کردند؛ درحالی‌که اکنون روسیه در کنار بازیگرانی نظیر امارات، عربستان و مصر وارد نبرد بزرگی علیه نیروهای مورد حمایت ترکیه شده است.

آخرین تحولات بحران لیبی
اخبار جنگ داخلی لیبی مدت‌هاست به شکست‌های سریالی ژنرال حفتر و در مقابل پیشروی‌های دولت وفاق محدود شده است؛ به‌گونه‌ای که محاصره نظامی طرابلس عملا از بین رفته و حالا دایره درگیری‌ها به بخش‌های میانی‌تر این کشور نفتی رسیده است. در جریان آخرین‌تحولات، سخنگوی دولت وفاق روز یکشنبه از باز پس‌گیری کامل 2 روستای استراتژیک در محورهای جنوبی و شرقی شهر طرابلس خبر داد. به این ترتیب نه‌تنها یکی دیگر از حلقه‌های محاصره پایتخت شکسته شده، بلکه موقعیت شبه‌نظامیان مورد حمایت روسیه و امارات در شرق لیبی نیز بیش از گذشته در معرض تهدید و حملات مقطعی قرار گرفته است. جالب آنکه ژنرال حفتر پیش از آغاز ‌ماه رمضان «برای سومین بار» از عملیاتی بزرگ برای فتح طرابلس خبر داده بود؛ عملیاتی که البته به هیچ‌یک از اهداف خود دست نیافت. نایل شافعی، تحلیلگر مصری امور استراتژیک با اشاره به این موضوع در مصاحبه با شبکه الجزیره، گفت: روند تحولات نظامی در لیبی به‌گونه‌ای است که دیگر هیچ‌یک از طرفین امکان دستیابی به پیروزی بزرگ و خاتمه جنگ را ندارد. شافعی علت این امر را، مداخله مستقیم ترکیه در بحران لیبی و تغییر معادله به سود دولت وفاق ملی عنوان کرد. براساس گزارش‌های غیررسمی و تأیید نشده، ترکیه علاوه بر ارسال تجهیزات نظامی استراتژیک نظیر پهپادها و سامانه‌های پدافندی پیشرفته، بیش از 10هزار پیکارجوی سوری که در شهر ادلب بوده‌اند را برای حمایت از طرابلس به لیبی اعزام کرده است.

سطح مشارکت و دلایل حضور روسیه در جنگ لیبی
نقطه آغاز مداخله روسیه در بحران لیبی به فروش غیرقانونی سلاح برمی‌گردد؛ حجم بالای تسلیحات میدانی نظیر نفربرها و در ادامه تانک‌ها و موشک‌های میان‌برد روسی که از طریق امارات و عربستان خریداری شده و در اختیار شبه‌نظامیان حفتر قرار می‌گرفت. اما مداخله به این سطح محدود نماند و با پیچیده‌تر شدن ابعاد بحران لیبی، باز هم پای شبه‌نظامیان مزدور روس، یعنی نیروهای واگنر هم به این کشور آفریقایی باز شد. واگنر یک شرکت پیمانکار نظامی و البته غیرقانونی روسی است که نام آن در جریان بحران‌های نظامی اوکراین و سوریه بر سر زبان‌ها افتاد. نکته جالب اینکه  در جریان پیشروی‌های اخیر دولت وفاق در محورهای جنوبی و شرقی طرابلس، نیروهای واگنر روسیه نیز به همراه شبه‌نظامیان حفتر ناچار به عقب‌نشینی شدند. براساس برآورد شورای حقوق بشر سازمان ملل، بیش از 1200نیرو از مجموعه واگنر هم‌اکنون در لیبی حضور دارند. با این حال، روند تحولات نظامی لیبی باعث شد مداخله روس‌ها حتی از اعزام نیروهای واگنر هم فراتر رفته و کاملا مشابه تجربه سوریه، جنگنده‌های روسی را نیز شامل شود؛ جنگنده‌هایی که ماه‌هاست در رسانه‌های عربی و انگلیسی از ورودشان به آسمان لیبی سخن گفته می‌شود. این گزارش‌ها سرانجام روز گذشته به‌طور رسمی از سوی وزارت خارجه آمریکا با انتشار اسناد و تصاویر مربوط به جنگنده‌های روسی در پایگاه‌های نظامی شرق لیبی تأیید شد. اما چرا روسیه حاضر است برای نقش‌آفرینی در بحران لیبی تا این اندازه درگیر شده و طبیعتا هزینه دهد؟ به‌نظر می‌رسد پاسخ اصلی به نفت برمی‌گردد. هم‌اکنون با وجود تمام پیشروی‌های دولت وفاق، بخش اعظم میادین نفتی لیبی در اختیار نیروهای تحت امر ژنرال حفتر است و از این بابت به‌طور جدی از سوی فرانسه، روسیه و برخی کشورهای عربی دیگر حمایت می‌شود. براساس گزارش اختصاصی که سال گذشته در خبرگزاری بلومبرگ منتشر شد، حفتر به‌دلیل تحریم‌های شورای امنیت و ناتوانی از فروش مستقیم نفت لیبی ناچار است منابع ملی این کشور را به قیمتی بسیار ارزان در اختیار متحدان روسی، فرانسوی و البته عرب خود قرار دهد.
از سوی دیگر اما نباید فراموش کرد، لیبی در عصر قذافی یکی از مهم‌ترین پایگاه‌های استراتژیک روسیه در کنار کشورهایی نظیر سوریه به شمار می‌آمد؛ پایگاه‌هایی که در جریان انقلاب‌های مشهور به بهار عربی یکی پس از دیگری در معرض سقوط قرار گرفتند. بدون شک جنگ داخلی لیبی این فرصت را در اختیار مسکو قرار می‌دهد تا باری دیگر همچون تجربه سوریه، مانع از پیشروی آمریکا شده و از موقعیت ویژه خود در لیبی و دریای مدیترانه محافظت کند. شبکه الجزیره علاوه بر اینها، تجارت سرسام‌آور و پرسود سلاح را ازجمله دیگر دلایل حضور روسیه در بحران لیبی عنوان کرده است.