غیبت حکیم در هنر ایران

زهرا رستگار مقدم_روزنامه نگار

این روزها که کرونا محاصره‌مان کرده و خیلی‌ها را در آغوش مرگبار خود فشرده، شاید بیش از هر کس دیگری، این ابوبکر محمد بن زکریای رازی است که در یادها زنده شده و بر سر زبان‌ها افتاده است. او که پس از قرن‌ها آمده تا ما را نجات دهد؛ مسلح به اسلحه ویروس‌کش‌اش الکل. جورج سارتن، پدر تاریخ علم درباره رازی گفته: «او بزرگ‌ترین پزشک ایران و جهان اسلام در زمان قرون وسطی بوده» و پرویز اذکایی و جوئل کریمر در کتاب «احیای فرهنگی در عهد آل‌بویه» رازی را شخصیتی ایستاده‌ بر قله انسان‌گرایی ایرانی دانسته‌اند و ما همچنان انگشت به دهان تحیر به گذشته خود چشم دوخته‌ایم. اینکه چرا درباره رازی، تا امروز، داستان، فیلم و انیمیشن تأثیرگذاری، ساخته نشده، چندان جای تعجب ندارد؛ زیرا ما عادت‌مان فراموشکاری است. اما اینکه چرا همچنان سر آن نداریم بزرگانمان را در جایگاه شایسته و رفیع خود نشان دهیم، شاید سیاستی نهفته در ذات تک‌تک ما ایرانی‌ها باشد؛ مردمانی با هنرمندان زودرنج و فراموشکار. در این پرونده سعی شده به این حکیم ایرانی پرداخته شود و این گزارش گوشه‌ای از اهمال‌کاری ماست.

هر آنچه داریم
«حکیم ری» انیمیشنی است درباره زکریای رازی که از کودکی تا بزرگسالی او را به تصویر کشیده است. حکیم ری به کارگردانی فرشاد شفیعی، نزدیک 100شخصیت دارد که چهره آنان بنا به زمان و سن‌شان تغییر می‌کند. در این کار کاغذ و مداد حذف شده و طراحی‌ها مستقیم در کامپیوتر انجام شده است. این انیمیشن از تنها موجودی‌های شناخت این دانشمند و حکیم ایرانی برای کودکان است. اما شاید نزدیک به 10 سال پیش بود که خبری درباره اینکه داریوش مهرجویی قصد دارد زندگینامه رازی را در قالب مجموعه‌ای تلویزیونی برای مرکز سیما فیلم بسازد، منتشر شد. فیلمنامه این مجموعه گویا از منابع مختلفی ازجمله کتابی به‌نام زکریای رازی نوشته مهدی محقق استخراج شده بود که در آن سیر زندگی زکریای رازی را از تولد تا مرگش به تصویر می‌کشید. رازی از شخصیت‌هایی بود که مهرجویی سال‌ها به‌دنبال ساخت سریال آن براساس فیلمنامه‌ای از خودش بود. اما شاید 2سال پس از آن بود که خبر رسید محمدرضا ورزی داستان زندگی این شخصیت را در مجموعه‌ای با نام «کیمیاگر» در سکوت کامل خبری برای شبکه یک سیما به تصویر کشیده است.
این مجموعه ۶قسمتی که هر قسمت آن، ۵۰دقیقه بود، در قالب فیلمی سینمایی نیز در روز جهانی پزشک پخش شد و منوچهر زنده‌دل نقش زکریای رازی را ایفا کرد. هنوز چندی از پخش این مجموعه نگذشته بود که عبد‌الحی شماسی مدعی شد فیلمنامه  کیمیاگر که به کارگردانی ورزی از شبکه یک سیما پخش می‌شود، برداشتی غیرمجاز از اثر اوست. شماسی درباره ادعای خود گفته بود که سال84 نمایش رازی را با کارگردانی مجید جعفری در تالار وحدت به صحنه برده و مهرجویی کار را تماشا کرده است و به او پیشنهاد داده به اتفاق هم فیلمنامه‌ای بنویسند. نمایشنامه «زکریای رازی» که مدت‌ها در سایت ایران تئاتر مرکز هنرهای نمایشی قرار داشت، مورد مطالعه علاقه‌مندان قرار می‌گرفت. او سال87 این نمایش را برای تولید تله‌تئاتر به شبکه چهار سیما پیشنهاد کرد و پذیرفته شد. شماسی می‌گفت با تغییراتی که کارگردان انجام داده، کیمیاگر دیگر مطابق تاریخ نبوده و اثر سطحی شده است.

چرا نداریم؟
عبدالحی شماسی، نمایشنامه‌نویس و مدرس و کارشناس کتاب‌های درسی هنر، در تماسی که با او گرفتیم درباره آثار اینچنینی که دچار حواشی بسیاری می‌شود و مخاطب بیش از آنکه درگیر اثر خلق شده باشد، گرفتار حواشی آن است می‌گوید که قرار بود شکایتی در این‌باره تنظیم کند که از آن دست کشید زیرا به این فکر کرد که برای شکایت‌های اینچنینی باید کفش آهنین به پا کرد و این با روحیه هنرمند که درگیر خلق است سازگار نیست. شماسی می‌گوید در این اثر هر آنچه باید دین او به این حکیم بلندپایه ایرانی ادا می‌کرد، کرده است. او معتقد است زکریای رازی در تاریخ نام مانایی دارد و با این حواشی جایگاهش متزلزل نمی‌شود، این مشکل دوران ماست که رعایت نکردن قانون کپی‌رایت ممکن است عده‌ای را به انزوا و بی‌انگیزگی بکشاند. شماسی همچنین دست بردن در تاریخ را نیز ذات آثار خلق شده در دوران ما می‌داند و ادامه می‌دهد: «من دوست نداشتم چندان درگیر کشمکش‌ها شوم. علاقه‌مند بودم روی شخصیت‌های مختلف کار کنم. پیش از رازی نیز روی شخصیت خواجه نصیرالدین طوسی کار کرده بودم، علاقه‌مند شده بودم روی شخصیت‌های مهم ایرانی کار کنم. اما دیگر این کار ادامه پیدا نکرد. واقعا نمی‌دانم چه انگیزه‌ای باعث این دست اندازی‌ها می‌شود».