گزارش
شهر زیرزمینی تهران؛ افسانه یا واقعیت؟
بررسی ادعایی عجیب درباره زندگی تهرانی‌های قدیم در نشست مرکز تهران‌پژوهی همشهری
سمیرا باباجانپور | روزنامه‌نگار
تهران قدیم یک روستای زیرزمینی بود! درباره این ادعا نظرهای ضد و نقیضی وجود دارد؛ ادعایی که زندگی مردم قریه تهران را بسیار عجیب توصیف می‌کند، اما شواهد و قرائن چندان با این ادعا سازگار نیست. داریوش شهبازی و نصرالله حدادی، تهران‌شناس و سعید روشن، مجری و تهران‌پژوه، در شصت‌وهفتمین نشست پژوهشی مرکز تهران‌پژوهی مؤسسه همشهری، این ادعا را بررسی کرده‌اند.
کهن‌ترین سند تاریخی تهران
ابوبکر خطیب بغدادی در کتاب تاریخ بغداد از محمد بن ابوعبدالله حافظ تهرانی رازی، معروف به محمد بن حماد محدّث نامور، نام می‌برد که هزار سال پیش در تهران می‌زیست. این کهن‌ترین سند تاریخی است که در آن نام تهران آورده شده و این آبادی را در حومه شهر ری معرفی می‌کند.
داریوش شهبازی، تهران‌شناس، می‌گوید: «تهران قریه‌ای با پیشینه تاریخی است. در کتب تاریخی همچون تاریخ بغداد، تاریخ بیهقی، نوشته‌های یاقوت حموی و زکریای قزوینی از تهران نام برده شده است. اگرچه سند تاریخی پیوسته و منسجمی از تهران وجود ندارد، ولی اینکه قریه‌ای خوش‌آب‌وهوا در حومه شهر ری بوده صحت داشته است. اما آیا این روستای تاریخی یک قریه زیرزمینی بود؟ مسلماً چنین ادعایی با شواهد و قرائن همخوانی ندارد.»
ادعایی که تهرانی‌ها را راهزن خطاب می‌کند
شهبازی، نویسنده مجموعه کتاب‌های «تهران‌نامه»، دلایل رد ادعای روستای زیرزمینی تهران را اینگونه شرح می‌دهد:
«شهاب‌الدین ابوعبدالله یاقوت بن عبدالله الحموی که به نام یاقوت حَمَوی شهرت دارد، جغرافی‌دان و تاریخ‌نویس عرب‌زبان یونانی‌تبار، این ادعا را بیان می‌کند. در حقیقت او هرگز تهران را ندیده است. بعد از حمله مغول، او در شهر ری مستقر می‌شود و در نوشته‌هایش از زبان فردی که با او هم‌کلام شده، ادعا می‌کند اهالی روستای تهران در زیرزمین زندگی می‌کرده‌اند. این صرفاً یک ادعاست و یاقوت حموی خود تهران را ندید.
زکریای قزوینی، تاریخ‌نویس و فیلسوف ایرانی نیز مدعی است تهرانی‌ها راهزنی و همچون موش کور در لانه‌های زیرزمینی زندگی می‌کنند. این ادعا نیز ساده‌لوحانه است. چطور یک جامعه انسانی می‌تواند در زیرزمین همچون موش کور زندگی کند؟ ما از روستایی صحبت می‌کنیم که کشاورزی پررونق و محصولی خاص و بی‌نظیر همچون انار تهرانی داشته و زن و مرد، پیر و جوان و کودکان آنجا می‌زیسته‌اند.
از طرفی وقتی در کتاب تاریخ بغداد از محمد بن حماد محدّث به‌عنوان تهرانی‌الاصل نام برده می‌شود، چطور چنین عالمی می‌توانسته در روستایی منسوب به راهزن‌ها زندگی کند؟ در نوشته سفرنامه‌نویسانی همچون کلاویخوی اسپانیایی، پیترو دلاواله فرانسوی و توماس هربرت انگلیسی که از نخستین سفرنامه‌نویسان ساکن تهران بود‌ه‌اند، چنین ادعایی مطرح نشده است.»
افسانه روستای ایگل در حوالی پایتخت
آنچه از مرور تاریخ شفاهی روستای ایگل، از روستاهای رودبار قصران در نزدیکی تهران به‌دست آمده، گویا نشانه‌هایی از زندگی زیرزمینی مشاهده شده است. نصرالله حدادی، تهران‌شناس، در این‌باره می‌گوید: «می‌گویند در روستای ایگل یک شهر زیرزمینی وجود دارد، اما صحت این موضوع را تأیید نمی‌کنم و آن را ندیده‌ا‌م. بیان چنین ادعایی درباره تهران ممکن است برگرفته از مهم‌ترین دغدغه مردم آن روزگار، یعنی حفظ امنیت و موجودیت زندگی باشد. نوعی پنهان‌کاری و دور از چشم زیستن مطرح بود. اگر به بافت مرکزی تهران قدیم رجوع کنیم، کوچه‌های تنگ و ترش و باریک به‌وفور دیده می‌شود. مثلاً در محله کلیمی‌های تهران قدیم، همه خانه‌ها در یک محدوده کوچک و مشخص ساخته می‌شد.»
سکونت در خندق‌های تهران
حدادی درباره حفاری‌های زیرزمینی تهران و نشانه‌های سکونت در آنجا می‌گوید: «حمام‌های کشف‌شده در زیرزمین دلیلی بر این ادعا نیست، چون معمولاً حمام‌ها را پایین‌تر از سطح زمین می‌ساختند. سرداب‌ها هم نمونه خاص و بی‌نظیر معماری بودند؛ در زمستان گرما و در تابستان خنکی اهل خانه را تأمین می‌کردند.گودها و چال‌های قدیمی تهران هم ساخته دست انسان نبوده و برگرفته از طبیعت و جغرافیای آن بود. در کندوکاوهایی که طی 4دهه گذشته در تهران داشتیم، از شمالی‌ترین نقطه تهران تا جنوبی‌ترین بخش آن، هیچ نشانه‌ای از حیات و زندگی در زیرزمین کشف نشده است.
مرحوم جعفر شهری از سکونت در خندق‌های تهران نوشته است. زندگی در دیوارهای تودرتو، ولی این زندگی در عمق زمین را روایت نمی‌کند.»
در همینه زمینه :
داده‌نما
گزارش