بی‌نفت به سر نمی‌شود

شبنم سیدمجیدی _روزنامه‌نگار


در دهه90 همه‌‌چیز تحت‌تأثیر تحریم‌ها بود. هر کجا که تحریم شدت گرفت، اقتصاد ایران کوچک شد و هر کجا تحریم، کمرنگ شد، اقتصاد ایران جانی دوباره یافت. این موضوع را هم می‌توان در التهابات بعد از تحریم‌های سال1391و هم بعد از تحریم‌های سال1397 مشاهده کرد.
بر اساس داده‌های مرکز آمار ایران، در سال1390رشد اقتصادی ایران معادل 3.2درصد بود و در سال 1391به 8.3- سقوط کرد؛ سالی که بازار ارز با التهاب مواجه شد و نرخ دلار طی فقط یک سال، 80درصد افزایش یافت و از حدود 1200تومان تا نزدیکی 4000تومان پیش رفت. شوک ارزی اول در بهمن و اسفند1390 اتفاق افتاد. بعد از آن در سال1391 نیز در پی اجرای تحریم‌های اتحادیه اروپا در مورد ممنوعیت واردات، خرید و انتقال همه محصولات نفتی ایران از 10تیر بازار ارز کشور با دومین شوک ارزی این دهه مواجه شد. طبیعتاً بازارهای دیگر نیز تحت‌تأثیر کاهش درآمدهای ارزی قرار گرفتند و اقتصاد ایران رشد منفی بی‌سابقه‌ای را به نام خود ثبت کرد. در نتیجه این تحریم‌ها، نیمه اول سال92 نیز با رکود اقتصادی و انتظار برای تغییر دولت همراه بود و در نیمه دوم با روی کار آمدن دولت تدبیر و امید و به کارگیری بعضی از سیاست‌ها باعث کاهش شتاب رشد منفی اقتصاد شد و در نهایت رشد اقتصادی در عدد 2- ایستاد. دولت جدید و رویکرد تازه آن در پیگیری مذاکرات هسته‌ای امیدها را افزایش داد و فضای التهابی اقتصاد کلان نیز با انتظار برای به نتیجه رسیدن مذاکرات، تا حدودی مساعد و تورم مهار شد و نرخ بیکاری کاهش یافت. مذاکرات 2سال به طول انجامید و در این مدت یعنی در سال‌های1393و 1394 رشد اقتصادی ایران به‌ترتیب 3درصد و یک‌درصد بود. توافق هسته‌ای که از دی‌ماه1394 اجرا شد، تأثیر خود را در رشد اقتصادی سال1395 نشان‌داد. با پایان تحریم‌ها، رشد اقتصادی ایران در سال95 به بالاترین حد خود در این دهه یعنی 8.3درصد رسید. در سال96 نیز رشد اقتصادی در حدود 4درصد بود تا امیدها به ثبات رشد اقتصاد ایران افزایش یابد. پیش‌بینی‌ها نشان می‌داد که در صورت ادامه همین شرایط و پایبندی طرف‌های برجام به تعهدات خود، اقتصاد ایران تا سال1400 شرایط باثباتی را تجربه می‌کند. تحقیقی که از سوی حسن درگاهی، دانشیار دانشکده علوم اقتصادی دانشگاه شهیدبهشتی انجام شد، نشان می‌داد که در شرایطی که بین سال‌های1396 تا 1400تحریمی علیه ایران وجود نداشته باشد، رشد اقتصادی کشور 3درصد است. اما همه این امیدها و ایده‌ها موقتی بود چرا که در سال1397 شوک تازه‌ای به اقتصاد ایران وارد شد.
از اردیبهشت این سال دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور آمریکا رسما خروج از برجام و بازگشت تحریم‌ها علیه ایران را اعلام کرد. فضای بازار دوباره متشنج شد و رشد اقتصاد ایران در این سال به حدود 5-درصد رسید. دوباره تاریخ تکرار شد و همان اتفاقات سال‌های90و 91 اقتصاد ایران را تحت‌تأثیر قرار داد؛کاهش فروش نفت، کم شدن درآمدهای ارزی، کاهش ارزش پول ملی و افزایش روزانه نرخ ارز و التهابات گسترده در همه بازارهای کلان اقتصادی. تورم در این سال حدود 27درصد اعلام شد و نرخ دلار از 4200تومان در فروردین 97به 12هزار و 200تومان در اسفندماه این سال رسید.
سال98 نیز در حالی به پایان رسید که رشد اقتصادی از سوی مرکز آمار ایران 7-درصد اعلام شد. البته نرخ این شاخص بدون احتساب نفت معادل 0.6- بوده است. سال99 با کرونا از راه رسید و در شرایط رکود ناشی از پاندمی کرونا، آغاز تحریم‌های غیرنفتی، بسته شدن مرزها، کاهش تقاضای جهانی برای نفت و... باعث شد تا صندوق بین‌المللی پول هم برای سال99 رشد اقتصادی 6- درصد را برای ایران پیش‌بینی کند. طبق پیش‌بینی این صندوق رشد اقتصادی ایران در سال 1400بالاخره بعد از 3سال متوالی، مثبت خواهد شد.
مرکز پژوهش‌های مجلس در گزارش اخیر خود درباره وضعیت اقتصادی ایران تصویری از رشد اقتصادی از دهه 40تا اواخر دهه90 را ارائه کرده است. طبق این داده‌ها که منبع آن مرکز آمار ایران است، شاخص رشد اقتصادی ایران به جز در برهه‌ای در سال‌هایی که انقلاب اسلامی ایران و جنگ تحمیلی رخ داد، در دهه90 و بین سال‌های 1391تا 1398بدترین دوران را داشته است. در طول سال‌های 1341تا 1356برایند 11.4درصدی برای شاخص رشد اقتصادی به ثبت رسیده است. میانگین این شاخص در طول یک‌دهه 1357تا 1368در حدود 4.8- درصد بوده است. همچنین رشد اقتصادی در سال‌های 1369تا 1390معادل 5درصد برآورد شده و در سال‌های 1391تا 1398برابر با 0.2درصد بوده است. همه اینها در حالی اتفاق افتاده که در برنامه‌های پنجم و ششم توسعه(1390تا 1400)، رشد اقتصادی 8درصدی برای کشور هدف‌گذاری شده است.



اقتصاد ایران در 3سال 20درصد کوچک شد

وحید شقاقی شهری_اقتصاددان
رشد اقتصادی مهم‌ترین شاخص اقتصادی به شمار می‌آید؛ چرا که ماحصل و اثر همه فعالیت‌های اقتصادی، سیاسی، بین‌المللی و حتی اجتماعی، در رشد اقتصادی، خود را نشان می‌دهد. زمانی که رشد اقتصادی افزایش می‌یابد، کیک اقتصاد و تولید ایران افزایشی است که به رفاه درآمدی منجر می‌شود. رشد اقتصادی در واقع یک معیار نهایی است که علائم حیاتی اقتصاد را نمایان می‌کند. در دهه90 فرصت‌سوزی زیادی داشتیم که باعث شد رشد اقتصاد ایران صفر باشد و تورم این دهه به‌صورت میانگین به عدد 23درصد برسد. اینها نشان می‌دهد که کیک اقتصادی ایران کوچک شده است.
در این دهه 2بار تحریم شدیم. در زمان‌هایی که تحریم داشتیم، رشد اقتصادی کشور به‌شدت کاهش پیدا‌کرده و وقتی از تحریم خارج شدیم، روند رشد اقتصادی افزایشی بوده است. پس می‌توان نتیجه گرفت که بخش زیادی از رشد اقتصادی ایران تحت‌تأثیر وضعیت درآمدهای ارزی و به‌ویژه درآمدهای نفتی بوده است؛ مثلا در سال 92رشد اقتصادی ما 8- درصد بود و در همان سال 38درصد کاهش درآمدهای نفتی داشتیم. بعد از برجام، رشد اقتصادی 12درصد شد که به خوبی اوضاع را نشان می‌دهد. سال97 دوباره تحریم‌ها آغاز و رشد اقتصادی ما منفی شد.
درباره رشد اقتصادی هم بانک مرکزی و هم مرکز آمار ایران، آمار را اعلام می‌کنند، اما آمار این دو نهاد با هم تفاوت بسیار زیادی دارد؛ مثلا مرکز آمار، رشد بخش صنعت و معدن را در 3‌ماه نخست سال99 برابر با 14-درصد اعلام کرده در حالی‌ که بانک مرکزی رشد آن را مثبت 2درصد اعلام کرده است. ما در تحلیل‌هایمان ترجیح می‌دهیم اعداد مرکز آمار را به‌عنوان مرجع در‌نظر‌بگیریم. در نتیجه بر پایه گزارش 3‌ماه اول سال و شواهد موجود، رشد اقتصادی 6- تا 8- درصد را تا پایان سال99 خواهیم داشت. دلایل این اتفاق هم مشخص است. ویروس کرونا 70تا 80درصد اقتصاد ایران را درگیر کرده است، بسیاری از کسب‌و‌کارها و صنوف، نیمه‌فعال یا تعطیل شده‌اند و از سوی دیگر تشدید تحریم‌ها در بخش‌های غیرنفتی را نیز داشتیم. مرزهای کشور در چند‌ماه ابتدای سال بسته شد و وضعیت اقتصاد جهانی نیز طبیعتا در مشکلات ایران بی‌تأثیر نیست.
اصلاحاتی که برای رشد اقتصادی لازم است و تصمیمات سخت مثل بهبود فضای کسب‌و‌کار، مبارزه با مفاسد اقتصادی، اصلاحات نظام‌بانکی و مالیاتی، حمایت از تولید، تامین مواداولیه و سرمایه در گردش بنگاه‌های تولیدی کارهای مهمی است که اگر انجام می‌شد، می‌توانست اثرات تحریم و کرونا را بر اقتصاد ایران کاهش دهد، اما هنوز این تغییرات ایجاد نشده است. بعضی تغییرات آغاز شده اما سرعت لازم را ندارد و با توجه به پیش‌بینی‌ها، ریسک سرمایه‌گذاری و رکود جهانی، اقتصاد ایران باز هم در سال99 کوچک‌تر می‌شود.
در سال1400 رشد اقتصادی ایران دوباره مثبت خواهد شد، اما دلیلش این است که در 3سال متوالی، کیک اقتصادی ایران حدود 20درصد کاهش داشت. در سال 97معادل 4درصد، در سال 98نیز 7درصد و امسال هم حدود 8درصد کاهش رشد اقتصادی داریم که مجموع آنها 19درصد خواهد بود. وقتی اقتصاد یک کشور 19تا 20درصد کوچک شود، دیگر جای بیشتری برای کاهش نخواهد داشت. اثرات منفی تحریم‌ها تخلیه می‌شود و کاهش درآمدهای نفتی از گردونه اثرگذاری در رشد اقتصادی خارج خواهد شد. رشد اقتصادی یعنی مقایسه سال آینده با سال گذشته. صادرات ما حالا به حداقل رسیده و سال بعد صفر می‌شود. در نتیجه رشد اقتصادی مثبت در سال1400 دور از انتظار نیست.