ادامه سایه سیاه چرنوبیل

محمد کرباسی_دبیرگروه دانش و فناوری

«شهرها را ساکنان و آدم‌ها می‌سازند نه برج‌ها و ساختمان‌ها»؛ این جمله ۳۴سال است که در شعاع ده‌ها کیلومتری اطراف نیروگاه چرنوبیل به همه مردم جهان ثابت شده است. ساختمان‌های زیادی در این منطقه باقی مانده‌اند اما با وجود گذشت بیشتر از سه دهه، تا کیلومترها دورتر از این نیروگاه قدیمی اثری از زندگی دیده نمی‌شود.
جهان علم که استفاده از انرژی هسته‌ای را برای بشر به ارمغان آورد با وجود گذشت سال‌ها از ۲۶آوریل سال ۱۹۸۶ هنوز هم نمی‌تواند آن روز سیاه را فراموش کند. تا ۲۴هزارسال کسی نمی‌تواند در زمین‌های اطراف آنچه حالا به شهر ارواح مشهور است زندگی کند یا حتی دست به کشاورزی بزند. آمار این فاجعه در طول سال‌ها رقمی میان ۱۰هزار تا ۱۰۰هزار نفر تخمین زده می‌شود.
این ترس جهانی از تکرار حادثه‌ای مثل فاجعه چرنوبیل آن‌قدر جدی است که حدود ۱۰ روز قبل وقتی آتش‌سوزی در جنگل‌های شمال اوکراین رخ داد همه دنیا و به‌ویژه مردم این کشور را به‌شدت نگران کرد. بسیاری از اوکراینی‌ها بار دیگر به سراغ خرید قرص ید رفتند. ید می‌تواند در زمان آلودگی مواد رادیواکتیو اثر آنها را بر بدن کاهش دهد و این مواد جذب غده تیروئید شود. هر چند این آتش‌سوزی بعد از مدت کوتاهی  از سوی آتش‌نشانان اوکراینی کنترل شد اما گزارش مراکز نظارتی نشان می‌دهد که ترس مردم بی‌مورد هم نبوده است. گزارشی که چند روز پیش مؤسسه ایمنی هسته‌ای فرانسه منتشر کرده نشان می‌دهد که بر اساس نمونه‌های گرفته شده از هوا در کی‌یف میزان مواد رادیواکتیو از جمله سزیم-۱۳۷ بسیار بالاتر از حد استاندارد بوده است. بر اساس این گزارش در منطقه اطراف محل حادثه در روزهای پس از آتش‌سوزی اخیر میزان مواد رادیواکتیو ۱۶برابر حالت عادی بوده که بسیار خطرناک به‌حساب می‌آید.
حادثه اخیر بار دیگر شعله‌های آتش زیر خاکستر چرنوبیل را به جهان نشان داد. از زمان چرنوبیل مهندسان و دانشمندان در سراسر جهان تلاش کرده‌اند که ایمنی رآکتورهای هسته‌ای را بسیار بیشتر از گذشته کنند. خطر حادثه‌ای مانند چرنوبیل در مقیاس جهانی حالا نسبت به گذشته بسیار کمتر شده اما انجمن جهانی هسته‌ای فهرستی از رآکتورهای فعال از نوع کانالی توان‌بالا (RBMK) را در اختیار دارد که هنوز هم می‌توانند به‌صورت بالقوه خطرساز باشند. این رآکتورها شبیه همان رآکتورهای چرنوبیل به‌حساب می‌آیند.
حوادث هسته‌ای در جهان کم نبوده‌اند. شاید چرنوبیل مهیب‌ترین مورد باشد اما بازی با اتم‌ها همیشه خطرات خاص خود را داشته است.
برخورد شارهای نوترون به یکدیگر در رآکتورهای هسته‌ای با سوخت اورانیوم235، باعث به‌وجود آمدن حرارت بسیار بالا می‌شود. اگر هسته رآکتور به‌هر دلیلی محافظت نشود، تشعشعات ساطع‌شده به هوا وارد می‌شود و ضمن آلوده کردن هوا به مواد رادیو‌اکتیو می‌تواند از طریق باران به زمین نیز برگردد و همه جا را آلوده کند. مواد رادیو‌اکتیو معمولا تا سال‌های سال باقی می‌مانند و می‌توانند حیات در کره‌زمین را کاملا نابود کنند. شاید استفاده از انرژی هسته‌ای مقرون به‌صرفه و کارا باشد، اما این موضوع تابع استانداردهایی است که در اثر سهل‌انگاری، محاسبات اشتباه و... می‌تواند به یکی از بزرگ‌ترین خطرها برای بشر تبدیل شود.
این روزها بشر هنوز پس از چند‌ماه درگیر بحران شیوع نوع جدید ویروس کرونا در جهان است که باعث کشته شدن بیشتر از ۱۶۶‌هزار‌نفر در کشورهای مختلف شده است. آندری شوچنکو، بازیکن اوکراینی سابق تیم‌هایی مثل دینامو کی‌یف، آ.ث. میلان و چلسی چند وقت قبل از داخل قرنطینه خانگی‌اش در حومه لندن در گفت‌وگو با خبرنگاران گفته بود که ماجرای کرونا او را یاد فاجعه چرنوبیل و قربانی شدن مردم می‌اندازد. چرنوبیل اما شاید یک تفاوت اساسی با ماجرای پاندمی کووید-۱۹ دارد؛ بشر با دقت و علم بیشتر می‌توانست جلوی فاجعه چرنوبیل را بگیرد و با زندگی ده‌ها هزار انسان و حیوان و حتی موجوداتی که هنوز به دنیا نیامده بودند بازی نکند.
هنوز برخی تصور می‌کنند که انرژی‌های پاک جنبه سرگرمی و تفننی در جهان دارند اما تغییرات آب‌و‌هوایی زمین و افزایش گازهای گلخانه‌ای نشان داده بشر باید کاری برای نجات زمین انجام دهد. به همین‌خاطر بسیاری از کشورها در جست‌وجو برای استفاده گسترده از انرژی‌های پاک هستند.
چندی پیش فرانسه اعلام کرد که 14رآکتور هسته‌ای خود را تا سال 2035تعطیل می‌کند. کشورهای دیگر هم به‌خاطر هزینه زیاد، زمان‌بر بودن فرایند ساخت، سطح اشغال زیاد و خطرات احتمالی به فکر ساخت رآکتورهای ماژولار کوچک افتاده‌اند. دانشمندان هسته‌ای می‌گویند رآکتورهای ماژولار کوچک هسته‌ای(SMR) ایمن‌تر از گذشته هستند و فضای کمتری را هم اشغال می‌کنند. باید امیدوار بود که جهان بار دیگر تکرار حادثه‌ای مانند چرنوبیل را به‌خود نبیند. سایه سیاه چرنوبیل هنوز اما بر سر جهان سنگینی می‌کند.