روزه‌داری به وقت شیوع

نورا عباسی_روزنامه نگار

تلاقی بحران کرونا و ماه مبارک رمضان، بسیاری را نگران کرده است که مبادا روزه‌داری موجب ضعف بدنی آنها و در نتیجه بالارفتن خطر آلوده‌شدن به ویروس کرونا شود.
چنین دغدغه‌ای موجب شد تا استفتاء از مراجع تقلید کلید بخورد و افراد با پرسیدن شرایط روزه‌داری در دوران کرونا، خیالشان را از یک مسئله شرعی در این شرایط خاص راحت کنند. در کنار مراجع نواندیش، بسیاری از مراجع تقلید که تا‌کنون به‌دلیل دیدگاه‌های سنتی‌شان در حوزه مذهب سختگیر شناخته شده بودند، این بار با نگاهی جدید به مسئله روز کشور وارد میدان شدند و به این ابهام پاسخ دادند.
آیت‌الله یوسف صانعی را باید پیشرو مراجع تقلید در پاسخ به شرایط روزه‌داری در دوران کرونا معرفی کرد؛ چراکه او به‌عنوان نخستین مرجع تقلید، برای رفع دغدغه مقلدانش گام برداشت. آیت‌الله صانعی که مرجعی نواندیش است، در پاسخ به سؤالی در رابطه با روزه‌گرفتن در شرایط کرونا اعلام کرد: «فارغ از مفروض سؤال، به‌ طور کلی چنانچه مکلف احتمال عقلایی بدهد روزه‌گرفتن موجب تشدید بیماری و یا احتمال بیمارشدن می‌گردد روزه بر او واجب نیست و ناگفته نماند که احتمال ضرر بلکه خوف از آن در نگرفتن روزه کفایت می‌کند و لکن چنانچه تا سال آینده بیماری بهبود یابد یا احتمال بیمارشدن از بین برود باید روزه‌های نگرفته را قضا نماید». پس از این فتوا و با توجه به نزدیک‌شدن به ‌ماه‌رمضان، استفتاء از مراجع تقلید دیگر ادامه پیدا کرد.
آیت‌الله اسدالله بیات‌زنجانی هم جزو آن دسته از علمایی است که تصمیم در مورد روزه‌داری را به تشخیص فرد در مورد ضرر منوط کرده‌اند؛ «روزه یک امر فردی‌ست و در این مورد، نمی‌توان برای همه‌ جامعه یک حکم کلی را تجویز کرد؛ بنابراین تابع شرایط خود فرد است؛ به این‌ معنا که اگر روزه‌گرفتن برای فرد ضرر داشته و یا احتمال عقلایی برای ضرر آن وجود داشته باشد، نباید بگیرد و اگر تا‌ ماه رمضان بعد همین شرایط حاکم بود، طبعا قضا هم ندارد ولی باید فدیه بپردازد.»
اما فتوای متفاوت مراجع درباره روزه‌داری در ایام کرونا، تنها به مراجع نواندیشی چون آیات عظام صانعی و بیات‌زنجانی محدود نشد. آیت‌الله ناصر مکارم‌شیرازی هم که بیشتر در دسته مراجع سنتی است پاسخی متفاوت به استفتاء مقلدانش درباره روزه‌ ماه مبارک رمضان در روزهای کرونایی داد و با بیان این نکته که اگر کسی دانست که روزه‌گرفتن موجب ضرر می‌شود، باید روزه را ترک کند، اعلام کرد: «انسان نمی‌تواند به این دلیل، روزه را بخورد و باید در ‌ماه رمضان روزه بگیرد. البته می‌تواند در فاصله افطار تا سحر از غذاهای مقوی استفاده کند تا از ضعف شدید بدن در طول روز جلوگیری نماید. اما کسی که می‌داند روزه برای او ضرر دارد باید روزه را ترک کند و اگر روزه بگیرد صحیح نیست. همچنین اگر یقین ندارد اما احتمال قابل‌توجهی می‌دهد که روزه برای او ضرر دارد، خواه این احتمال از تجربه شخصی حاصل شده باشد یا از گفته طبیب».
«چنانچه اهل خبره در امور پزشکی لازم ببینند که هر انسانی برای عدم‌ابتلا به ویروس کرونا در هر چند دقیقه یک‌ بار مقداری آب بنوشد، در این صورت هم وجوب روزه ساقط می‌شود...»؛ این هم فتوای آیت‌الله محمدجواد فاضل‌لنکرانی است که با یک شرط مهم همراه شده است؛ «کسانی که مریض هستند و روزه موجب شدت مرض یا تأخیر در سلامتی آنان شود، روزه بر آنان واجب نیست و باید در زمان دیگر روزه بگیرند. 
کسانی که سالم هستند اما احتمال عقلایی مریض‌شدن به سبب روزه را می‌دهند در این صورت روزه بر آنان واجب نیست و بطلان آن هم بعید نیست. در برخی روایات وارد شده‌است الصَّائِمُ إِذَا خَافَ عَلَی عَینَیهِ مِنَ الرَّمَدِ أَفْطَرَ (روزه‌دار چنانچه خوف درد چشم به سبب روزه داشته باشد باید افطار کند) چنانچه اهل خبره در امور پزشکی لازم ببینند که هر انسانی برای عدم‌ابتلا به ویروس کرونا در هر چند دقیقه یک‌بار مقداری آب بنوشند، در این صورت هم وجوب روزه ساقط می‌شود مگر آنکه در اثر ماندن در خانه از ابتلاء به آن مصون بمانند که در این صورت ماندن در خانه واجب می‌شود الا اینکه به جهت کار اهم لازم شود که از خانه خارج شوند».
آیت‌الله سیدموسی شبیری‌زنجانی از دیگر مراجع تقلید قم نیز در مورد کرونا و روزه‌داری اعلام کرد: «اگر بنا به گفته پزشکان متخصص، روزه‌گرفتن برای فردی، احتمال ابتلای او به این بیماری و آسیب‌دیدن وی را افزایش دهد، نباید روزه بگیرد و این مسئله در رساله عملیه هم آمده است. البته نباید مرتکب تظاهر به روزه‌خواری شده و به ‌ماه مبارک بی‌احترامی کند. همچنین اگر با تغییر شرایط، مثلا با ماندن در منزل، تحرک کمتر، رعایت نکات بهداشتی و مصرف غذاها و نوشیدنی‌های تقویتی، بتواند احتمال متعارف ضرر را دفع کند و ایجاد چنین شرایطی موجب مشقت شدید نشود، باید چنین کند و روزه بگیرد».
در کنار علمای شیعه‌ای که در ایران حضور دارند، آیت‌الله سیدعلی سیستانی، مرجع عالی‌قدر شیعیان عراق هم نگاهی متفاوت به روزه‎داری ایام کرونایی دارد و روزه‌داری در بحران کرونا را با موضوع خوف از بیماری گره می‌زند.
در بخشی از پاسخ آیت‌الله سیستانی به مقدانش آمده است: «وجوب روزه‌ ماه مبارک رمضان یک تکلیف فردی است و هرکس شرایط وجوب روزه را دارا باشد با صرف‌نظر از وجوب یا عدم‌وجوب آن بر دیگران، موظف است روزه بگیرد؛ بنابراین اگر مسلمانی وارد ‌ماه رمضان آینده شود و ترس آن را داشته باشد که در صورت روزه‌گرفتن به بیماری کرونا مبتلا خواهد شد هرچند تمام اقدامات پیشگیرانه و احتیاطی را مراعات کند، نسبت به هر روز که چنین ترسی وجود داشته باشد وجوب روزه از او ساقط می‌گردد و بعدا باید قضا کند ولی اگر بتواند با مراعات اقدامات احتیاطی احتمال ابتلا به بیماری را کاهش دهد تا آنجا که از نظر عقلا دیگر چنین احتمالی مورد اعتنا نباشد، ولو به اینکه در خانه بماند و از اختلاط با دیگران در فاصله نزدیک پرهیز کند و از ماسک و دستکش استفاده کند و دست‌هایش را مکررا ضدعفونی کند، و انجام این کارها او را در مشقت شدید و فوق‌العاده قرار ندهد، در این صورت وجوب روزه از او ساقط نمی‌گردد...».
آیت‌الله وحیدخراسانی نیز بر احکام عام روزه تأکید دارد و اعلام کرده است: «اگر روزه‌داری برای فردی ضرر عقلایی جسمانی داشته باشد، روزه واجب نیست و در غیر این صورت مکلف باید روزه بگیرد. تشخیص ضرر یا عدم‌ضرر روزه هم بر عهده مکلف است».
البته در کنار این علما، برخی هم با هر نوع شرط و شروطی برای روزه‌‌نگرفتن در ایام کرونا مخالفت کرده‌اند؛ مانند آیت‌الله سبحانی و آیت‌الله صافی‌گلپایگانی که تصمیم قطعی در مورد این استفتاء را به روشن‌شدن وضعیت بیماری در آینده موکول کردند یا آیت‌الله بشیر نجفی، یکی از مراجع تقلید که معتقد است ربطی بین روزه‌داری و کرونا وجود ندارد.