مانور بهاری برای نمایشگاه مجازی کتاب

مرتضی کاردر- خبر‌نگار

روزهای کرونایی همچنان ادامه دارد. خیلی از کتابفروشی‌ها رسما تعطیل‌اند و خیلی دیگر نیز کرکره‌ها را تا نیمه پایین کشیده‌اند و در حد حضور یکی، دو نفر به فعالیت خود مشغول‌اند و اندک درخواست‌های خرید کتاب را از طریق پست یا پیک به مشتریان می‌رسانند تا چراغ کتابفروشی‌ها را روشن نگه دارند. در این مدت کتابفروشی‌ها به معیارهایی برای رساندن ایمن و بهداشتی کتاب به‌دست خوانندگان رسیده‌اند و خوانندگان نیز در مواجهه با کتاب‌ها تکلیفشان روشن‌تر شده است و می‌‌کوشند پیش از دست زدن به کتاب‌های رسیده، آنها را ضدعفونی کنند یا کتاب‌ها را چند روز دور از دسترس نگه دارند و بعد به سراغشان بروند. اما اینها فقط کورسوهای روشنی برای زنده‌ماندن کتابفروشی‌ها در این روزهاست و صنعت نشر و کتاب همچنان در بلاتکلیفی به‌سر می‌برد.سخن از بسته‌های حمایتی می‌شود اما در عمل هنوز اقدامی برای حمایت از ناشران و کتابفروشان صورت نگرفته است. تکلیف برگزاری نمایشگاه کتاب نیز تا پایان کرونا در ابهام است و کسی درباره‌ آن حرفی نمی‌زند. سرمایه‌های ناشران که به کتاب تبدیل شده در انبارها مانده و فروش‌های حداقلی روزهای کرونایی، از انبوه کتاب‌ها نکاسته است.
 
نمایشگاه کتاب فعلا مدیر ندارد
در روزهای پایانی اسفند، قادر آشنا، مدیر مؤسسه نمایشگاه‌های فرهنگی وزارت ارشاد که در حقیقت مسئولیت برگزاری نمایشگاه کتاب را به‌عهده دارد، به اداره کل هنرهای نمایشی رفت تا وضعیت نمایشگاه بلاتکلیف‌تر شود. قادر آشنا درباره این اتفاق به همشهری می‌گوید: «تصمیم وزارتخانه این بوده که من به اداره کل هنرهای نمایشی بروم. به‌طور طبیعی مدیر مؤسسه نمایشگاه‌های ارشاد، قائم‌مقام و مسئول اجرایی نمایشگاه کتاب است. حالا هم چون برگزاری نمایشگاه به تعویق افتاده، فرصت هست تا وزارتخانه، مدیر مؤسسه نمایشگاه‌ها را مشخص ‌کند و طبیعتا جلسه‌های شورای سیاستگذاری با حضور مدیر جدید ادامه خواهد یافت.»  در چند سال حضور قادر آشنا، نمایشگاه منظم‌تر و منسجم‌تر از گذشته برگزار شده و امید می‌رود که مسئولان وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی کسی را به‌عنوان مدیر مؤسسه نمایشگاه‌های فرهنگی انتخاب کنند که نخواهد همه‌‌چیز را از نو اختراع کند و آزمون و خطاهای گذشته دوباره تکرار نشود.

اگر همین وضعیت ادامه داشته باشد، به جایگزین‌های نمایشگاه کتاب فکر می‌کنیم
ایوب دهقانکار، سخنگوی شورای سیاستگذاری سی‌و‌سومین نمایشگاه کتاب تهران، به همشهری می‌گوید: «طبیعتا اتفاقی مثل نمایشگاه کتاب تهران ابعاد اثرگذاری گوناگونی دارد و بسیاری از هدف‌ها را در حوزه نشر تأمین می‌کند. هم سبب رونق اقتصاد نشر می‌شود، هم اهداف فرهنگی نمایشگاه را تأمین می‌کند، هم صنف‌ها و طیف‌های گسترده‌ای از اهالی صنعت چاپ و نشر تا نخبگان و فرهیختگان حوزه فرهنگ درگیر نمایشگاه کتاب تهران می‌شوند. چنین اتفاقی آن‌قدر بزرگ است که ارزش دارد برای برگزاری‌اش صبر کنیم. اگر برگزاری نمایشگاه در ماه‌های آینده امکان‌‌پذیر نبود، به گزینه‌های دیگر فکر خواهیم کرد.» با این همه دهقانکار راهکاری عملی برای حمایت از ناشران و کتابفروشان ارائه نمی‌دهد و همه‌‌چیز را به آینده و تصمیم ستاد ملی کرونا برای حمایت از اصناف موکول می‌کند.

برگزاری طرح تخفیف فصلی به شکل غیرحضوری
با توجه به فعالیت کتابفروشی‌ها شاید بشود به راهکارهای دیگری برای رونق کتابفروشی‌ها فکر کرد، ازجمله برگزاری طرح‌های فروش غیرحضوری و آنلاین به شکل گسترده‌تر با تخفیف بیشتر که ناشران و کتابفروشان و خوانندگان رغبت بیشتری به خرید و فروش کتاب در روزهای کرونایی داشته باشند. نیکنام حسینی‌پور، مدیر خانه کتاب در روزهای اخیر پیگیر برگزاری طرحی برای بازگرداندن رونق به کتابفروشی‌ها بوده است. او به همشهری درباره برگزاری طرح بهاره کتاب به‌صورت مجازی خبر می‌دهد: «مشغول مطالعه راهکارهای مختلف برای فعالیت کتابفروشی‌ها در روزهای کرونایی بوده‌ایم. پیشنهاد خانه کتاب برگزاری طرح تخفیف فصلی بهاره به شکل مجازی و غیرحضوری است؛ از فروش آنلاین تا فروش تلفنی. زیرساخت‌های نرم‌افزاری برگزاری طرح به‌صورت مجازی وجود دارد. مشغول رایزنی با کتابفروشی‌ها و نمایندگان صنف کتابفروشان هستیم. در عین حال باید قوانینی برای رعایت اصول بهداشتی در فروش و توزیع کتاب برای همه کتابفروشی‌ها بگذاریم. درصورت استقبال کتابفروشی‌ها از برگزاری طرح تخفیف بهاره، آن را به شکل مجازی برگزار خواهیم کرد.»

اعتبار طرح تأمین شده، کتابفروشان نگران نباشند
مشکلی که در سال‌های اخیر طرح‌های فصلی با آن دست به گریبان بودند تأمین اعتبار طرح‌ها بوده است. معاونت فرهنگی وزارت ارشاد اغلب با تأخیر بسیار، هزینه کتابفروشان در طرح‌های تخفیف فصلی را بازگردانده‎‌اند. به همین دلیل در دوره‌های اخیر بعضی از کتابفروشان از برگزاری طرح‌های تخفیف فصلی استقبال نکرده بودند. چه ضمانتی وجود دارد که خانه کتاب بتواند هزینه‌های برگزاری طرح بهاره کتاب را در روزهای کرونایی تأمین کند؟ مدیر خانه کتاب می‌گوید: «پیش از عید می‌خواستیم طرح عیدانه کتاب را برگزار کنیم و به‌دلیل شیوع کرونا این اتفاق به تعویق افتاد. هزینه برگزاری طرح تأمین شده است و همان هزینه طرح عیدانه کتاب برای طرح بهاره صرف می‌شود. شهرداری تهران، شهرداری مشهد و معاونت فرهنگی، هزینه طرح عیدانه را تأمین کرده بودند.»
تأمین هزینه طرح‌های تخفیف فصلی کتاب از طرف شهرداری‌ها اتفاق خجسته‌ای است اما طبیعتا نباید سبب شود که معاونت فرهنگی از وظیفه‌های اولیه خود در حمایت از حوزه کتاب و نشر و ترویج کتاب غفلت کند و بار مالی برگزاری چنین طرح‌هایی به دوش شهرداری‌ها یا نهادهای دیگر بیفتد. با توجه به شرایط بحرانی کتابفروشی‌ها شاید بهتر باشد معاونت فرهنگی وزارت ارشاد بیشتر از گذشته در برگزاری هزینه‌های طرح مشارکت کند. شاید تخفیف بیشتر سبب شود کتابفروشان و خوانندگان کتاب استقبال بیشتری از طرح بکنند و کتابفروشی‌ها رونق بیشتری پیدا کنند.

۱۵اردیبهشت منتظر باشید
اما طرح بهاره کتاب چه زمانی خواهد شد؟ نیکنام حسینی‌پور می‌گوید: «ترجیح ما این است که طرح بهاره کتاب در‌ماه رمضان که فروش کتاب به حداقل می‌رسد و در شرایط فعلی بسیار کمتر از این خواهد شد، برگزار شود. روز پیشنهادی ما برای شروع طرح بهاره کتاب ۱۵اردیبهشت است. امیدواریم که کتابفروشی‌ها از برگزاری این طرح استقبال کنند». 
کرونا روزهای دشواری را برای همه اقشار و صنف‌ها موجب شده است. اما شاید برگزاری طرح‌های فروش غیرحضوری و حمایت وزارت ارشاد و خانه کتاب از برگزاری این طرح‌ها سبب شود که بسیاری از کتابفروشی‌ها به سازوکارهای جایگزین برای فروش کتاب فکر کنند. راهکارهای جایگزین مثل فروش اینترنتی و تلفنی و فروش نسخه‌های آنلاین کتاب‌ها شاید جایگزین فروش کتاب در کتابفروشی‌ها نشود اما برای وضعیت‌های بحرانی راهکار مناسبی است و در عین حال ظرفیت‌های تازه‌ای را برای کتابفروشان و ناشران ایجاد خواهد کرد. شاید دشواری‌های کتابفروشان و ناشران در این روزها سبب شود که همه آنها، به‌ویژه ناشران سنتی، راهکارهای جایگزین فروش کتاب را جدی‌تر بگیرند و چرخه تولید و توزیع و فروش کتاب روزآمدتر از گذشته شود.

۹۰درصد بودجه‌های معاونت فرهنگی برای حمایت از ناشران 
ایوب دهقانکار که مشاور اجرایی معاونت فرهنگی وزارت ارشاد است، درباره راهکارهای جایگزین معاونت فرهنگی در حوزه کتاب می‌گوید: «تقریبا بیش از ۹۰درصد بودجه معاونت فرهنگی به حوزه کتاب اختصاص دارد. از برنامه‌های ترویجی و جشنواره‌ها تا نمایشگاه‌های استانی و ترویج کتاب در فضای مجازی و... نمایشگاه یکی از فعالیت‌های معاونت فرهنگی است. البته که بزرگ‌ترین فعالیت معاونت است. اما تردید نکنید بقیه بودجه‌های معاونت فرهنگی به حمایت از صنف نشر اختصاص خواهد یافت. اصناف فرهنگی گل سرسبد اصناف به‌شمار می‌روند. وزارت ارشاد و اصناف فرهنگی و کتابفروشی‌ها، پیشگام تعطیلی در ایام کرونا بودند و قبل از بسیاری از صنف‌ها فعالیت‌های خود را تعطیل کردند. گردش مالی حوزه فرهنگ در مقایسه با حوزه‌های دیگر زیاد نیست و طبیعتا توجه بیشتری می‌طلبد. ما تابع سیاست‌های دولت هستیم. وزیر فرهنگ و ارشاد اسلامی عضو ستاد ملی کروناست و منتظریم تا خبرهای خوبی را از ستاد ملی کرونا بشنویم. اما در عین حال مشغول رایزنی با اصناف حوزه نشر و اتحادیه ناشران و کتابفروشان هستیم تا کمترین آسیب به آنها برسد و کمک‌های ارشاد بتواند آنها را از وضعیت فعلی خارج کند».
 
نمی‌شود دست روی دست گذاشت
مدیر خانه کتاب از مشکلات کتابفروشی‌ها و ناشران می‌گوید و آینده نامعلومی که پیش‌روی صنعت نشر و کتابفروشی است: «معلوم نیست کرونا تا کی مهمان ناخوانده ما خواهد بود. نمی‌شود دست روی دست گذاشت. الان بیشتر کتابفروشی‌ها تعطیل است و ادامه این وضعیت کتابفروشان، ناشران و صنعت نشر را با مشکلات بسیار جدی مواجه خواهد کرد. طرح تخفیف فصلی می‌تواند کتابفروشی‌ها را از این وضعیت بیرون بیاورد. می‌دانم که طبیعتا برگزاری طرح به‌صورت مجازی و آنلاین به‌اندازه طرح‌های گذشته نخواهد بود. شاید تعداد کمتری از کتابفروشی‌ها از آن استقبال کنند اما چاره‌ای جز برگزاری این طرح نداریم و راهکار فعلی ما برای خروج از رکود برگزاری طرح تخفیف بهاره است. درصورت استقبال از این طرح می‌توان به برگزاری گسترده‌تر آن نیز فکر کرد. حتی شاید بتوان نمایشگاه کتاب تهران را نیز به‌صورت مجازی برگزار کرد.»