خطرات واقعی در دنیای مجازی

برای آنهایی که در فضای مجازی فعالیت دارند، همواره این هراس وجود دارد که عضو شدن یا فالوکردن صفحات اشخاص حقیقی یا حقوقی شامل خبرگزاری‌ها یا گروه‌ها، سازمان‌ها، سفارتخانه‌ها و وزارتخانه‌های برخی کشورهایی که نظام جمهوری اسلامی ایران آن را معاند یا متخاصم می‌داند، جرم تلقی شده و امکان پیگیرد و مجازات از سوی سازمان‌های امنیتی و قوه‌قضاییه را در پی دارد یا نه؟ دکتر شاهپور دولتشاهی، وکیل پایه یک دادگستری و  مدرس جرایم رایانه‌ای، در این گزارش به این سؤال مهم پاسخ می‌دهد که آیا فالوکردن، لایک‌کردن یا انتشار دادن پست‌های مجرمانه، در نظام قضایی ما جرم تلقی می‌شود یا خیر؟

وی می‌گوید: در پاسخ به این سؤال باید گفت با توجه به حالات مختلف اینگونه فعالیت‌ها در فضای مجازی و تأثیرات متفاوتی که از هریک از این اعمال حاصل خواهد شد، خصوصا نحوه عملکرد هریک از شبکه‌های اجتماعی، می‌بایست قائل به نتیجه‌گیری‌های مختلف و دقیقی شد و به‌عبارت دیگر نمی‌توان با یک حکم کلی قائل به مجرمانه بودن یا نبودن عمل شد.
در ابتدا باید بررسی کرد که هریک از شبکه‌های اجتماعی چگونه طراحی شده و هریک از اعمال فوق، چه تأثیری بر صفحه اجتماعی شخص یا محتوای مجرمانه‌ای خواهد داشت که ما به آن می‌پیوندیم یا آن‌را فالو یا لایک کرده و یا بازنشر می‌دهیم.
در برخی پلتفرم‌ها نظیر تلگرام، پیوستن به کانال یا گروه، دارای آثار متفاوتی خواهد بود. برای مثال در حالت پیوستن به کانال، اساسا امکان ارسال مطلب یا لایک‌کردن مطلب دیگران وجود ندارد اما می‌توان مطالب مندرج در کانال را برای دیگران فوروارد یا بازنشر کرد. در مورد گروه امکان ارسال مطلب توسط هریک از اعضا نیز وجود دارد یا می‌توان با ریپلای کردن مطلب دیگران و اضافه کردن آیکن‌های مختلف، نسبت به آنها اظهار خوشحالی، تشویق یا تنفر کرد. البته این امکان نیز وجود دارد که بدون نیاز به پیوستن به یک کانال، مطالب آن‌را خواند و یا برای دیگران ارسال یا بازنشر کرد.
این وضعیت درخصوص برخی پیام‌رسان‌های دیگر نظیر واتس‌اپ کمابیش به‌ همین نحو است با این تفاوت که در این پلتفرم، بدون عضویت در یک گروه نمی‌توان از محتوای آن مطلع شد و طبیعتاً نمی‌توان مطالب آن را برای دیگران ارسال کرد.
وی ادامه می‌دهد: در مورد مطالب منتشر شده در اینستاگرام با اندکی تفاوت مواجه هستیم. در این محیط بحث دنبال یا اصطلاحاً فالو کردن یک صفحه در 2حالت ممکن است؛ یکی اینکه صفحه عمومی باشد که نیاز به قبول درخواست از جانب مدیر صفحه نیست و این صفحات را حتی بدون دنبال‌کردن یا پیوستن نیز می‌توان مشاهده و مطالعه کرد، می‌توان مطالب آن را لایک کرد و حتی می‌توان برای آنها کامنت گذاشت.
درخصوص صفحات شخصی فقط زمانی این امکان وجود دارد که درخواست پیوستن برای مدیر صفحه ارسال شود و وی این درخواست را پذیرفته باشد و عملا شما عضوی از دنبال‌کنندگان آن صفحه باشید. حال چنانچه مطالب این صفحه را برای دیگران ارسال کنید، تنها درصورتی نفر سوم قادر به مشاهده مطلب خواهد بود که او نیز از اعضای آن صفحه باشد در غیر این‌صورت قادر به مشاهده مطلب نیست.
با اشاره به موارد فوق مشاهده می‌شود که چندین حالت از رفتار کاربران در صفحات مجازی و یا پیام‌رسان‌های اجتماعی وجود دارد و می‌توان در کلیت امر اینگونه نظر داد: صرف مشاهده، دنبال کردن یا حتی پیوستن به یک کانال، گروه یا صفحه را نمی‌توان همراهی با اهداف مطالب آن صفحه و در نتیجه جرم دانست. چرا که احراز قصد مرتکب از انجام فعل مجرمانه که از ارکان سه‌گانه تشکیل دهنده هر جرم است، در اینجا ناممکن می‌نماید. از سوی دیگر، برابر ماده 2قانون مجازات اسلامی، هر فعل یا ترک فعلی که در قانون برای آن مجازات تعیین شده است، جرم محسوب می‌شود. در این حالت ترک فعل منتفی‌ است و در مورد فعل نیز در قوانین موضوعه کیفری، هرچند مواد 498و 499قانون مجازات اسلامی کتاب تعزیرات صِرف عضویت در جمعیتی که هدف آن برهم زدن امنیت کشور باشد را جرم انگاری کرده است اما با تردید می‌توان صرف عضویت یا پیوستن به یک صفحه اجتماعی یا کانال تلگرامی را مصداق این ماده دانست؛ چراکه شرط جرم بودن این عمل، اطلاع کاربر از قصد مدیران صفحه مجازی مبنی بر «برهم زدن امنیت کشور» و به‌عبارتی وحدت قصد میان کاربر و مدیران کانال یا صفحه است که اولاً این وحدت قصد نیاز به احراز و اثبات دارد، ثانیاً قصد مدیران آن صفحه نیز خود نیاز به احراز به اثبات دارد. حتی در حالتی‌ که مراجع امنیتی، برخی شبکه‌های خبری را معاند یا برخی کشورها را متخاصم اعلام کنند، باز هم نمی‌توان صرف عضویت در صفحات مجازی این شبکه‌ها یا کشورها را دلیلی بر همراهی کاربر با اهداف براندازانه آنها تلقی کرد و کاربر را از این بابت متهم به عضویت در جمعیت‌ها یا گروه‌های بر هم زننده امنیت کشور کرد.

لایک کردن چطور؟
دولتشاهی درباره لایک کردن این صفحات نیز می‌گوید: در مورد لایک کردن نیز تا حدی این مصونیت را می‌توان گسترش داد چرا که بازهم بنابر اصل تفسیر محدود در قوانین کیفری، صِرفِ پسندیدن یا لایک کردن مطلب را نیز نمی‌توان به‌عنوان عضویت همراه با سوء‌نیت در این صفحات تلقی کرد. حتی زمانی‌که کاربری زیر پست‌هایی که حاوی محتوای مجرمانه است اقدام به کامنت‌گذاری می‌کند باید دید آیا نظر وی همراهی با آن محتوای مجرمانه است یا خیر؟ چنانچه فقط اقدام به اعلام نظر خود کرده باشد، بنا بر اصل بیست‌وسوم قانون اساسی که بیان داشته: «تفتیش عقاید ممنوع است و هیچ‌کس را نمی‌توان به صرف داشتن عقیده‌ای مورد تعرض و مؤاخذه قرار داد» بایستی آن‌را حمل بر آزادی بیان کرد مگر آنکه محتوای پیام یا کامنت کاربر، خود حاوی مطلبی باشد که انتشار آن برابر قوانین جرم محسوب شود. مانند اینکه فحاشی، نشر اکاذیب، تهمت، افترا و توهین کرده یا مطلب وی حاوی سایر جرایم نظیر اشاعه یا تحریک و تشویق دیگران به فساد یا ناامنی باشد.

بررسی مصداقی
به گفته این وکیل پایه یک دادگستری، نتیجتاً اینکه اینگونه موارد را می‌بایست به‌طور مصداقی و مورد به مورد بررسی کرد و از ارائه یک حکم شدیداً پرهیز کرد. در حقیقت هر کامنت یا نظر یا ارسال تصویرک یا ایموجی‌ها را بایستی در همان مورد بررسی کرد نه اینکه با یک حکم کلی قائل به مجرمیت یا جرم نبودن عمل بود. هرچند اخیراً دادگاه فدرال سوئیس، در یک رأی جنجالی، لایک کردن و بازنشر محتوای نژادپرستانه را جرم دانسته است اما درخصوص بازنشر یا فوروارد کردن مطالب مجرمانه برای دیگران هم لازم به توضیح است که هرچند در قوانین کیفری ما انتشار مطالب مبتذل یا مستهجن یا تبلیغ علیه نظام جرم است، اما نبایستی در این خصوص نیز پا را در حریم خصوصی افراد گذاشت و در نتیجه چنانچه اشخاص و دوستان صمیمی مطالبی را برای یکدیگر ارسال می‌کنند، هرچند آن مطلب حاوی مطلب مجرمانه باشد، نبایستی مورد را مشمول قوانین کیفری دانست. چون معمول و مرسوم است که کاربران در جمع‌ها و گروه‌های دوستانه مطالبی را برای شوخی و تفریح برای یکدیگر ارسال می‌کنند و قصد ارسال کنندگان، مطلقاً اشاعه فساد یا تبلیغ علیه نظام نیست.

یک مورد قطعی
دولتشاهی ادامه می‌دهد: اما در یک مورد نمی‌توان از کاربری که مطالب حاوی محتوای مجرمانه نظیر تصاویر مبتذل یا مستجهن یا مطالبی علیه امنیت کشور یا نظام اسلامی را به‌عنوان پست منتشر می‌کند یا آن‌را به‌عنوان کامنت زیر پست‌های دیگران قرار می‌دهد، به این سادگی دفاع کرد. خصوصاً اینکه آن صفحه از صفحات اشخاص یا خبرگزاری‌ها یا سازمان‌هایی باشد که معروف به تخاصم با نظام یا فعالیت تبلیغی علیه نظام یا اشاعه فساد و فحشا هستند و مطلب منتشرشده از سوی کاربر نیز هم‌راستا با همین مطالب و با همین اهداف باشد که در این موارد اخیر نمی‌توان قائل به برائت مرتکب شد.
در نهایت از تمام کاربران فضای مجازی انتظار می‌رود با پیروی از قوانین جاری کشور، همانطور که در فضای حقیقی از ارتکاب اعمال مجرمانه یا قبیح خودداری می‌کنند، در فضای مجازی نیز این محدودیت‌ها و ممنوعیت‌ها را رعایت کنند چراکه از حیث جرم بودن عمل، تفاوتی میان فضای حقیقی و مجازی وجود ندارد و درصورت ارتکاب اعمال مجرمانه در فضای مجازی، عواقب کیفری در انتظار مرتکبین خواهد بود.