تجربه جهانی مدارس تیزهوشان

سمیرا مصطفی‌نژاد |

مدافعان آموزش تیزهوشان بر این باورند که کودکان تیزهوش یا نابغه از نظر ادراکی و فکری بسیار بالاتر از حد تصور هستند، از این‌رو سرعت بخشیدن به آموزش آنها، هدایتشان به سمت امتیازهای بالای تحصیلی، تعیین سطح پیشرفته و برگزاری دوره‌‌های بین‌المللی یا غنا بخشیدن به محتوای آموزشی آنها درست‌‌ترین رویکرد آموزشی برای آنهاست. به اعتقاد این گروه، استفاده از تکنیک‌های آموزشی ویژه به نفع تیزهوشانی خواهد بود که در کلاس‌های عادی، چالشی برای دست‌وپنجه نرم‌کردن با آن ندارند. با ایجاد محیط آموزشی یکدست‌تر برای این کودکان، تطبیق سبک آموزش برای معلمان متناسب با نیاز دانش‌آموزان ساده‌تر می‌شود و دانش‌آموزان می‌توانند با همکلاسی‌‌هایی در سطح هوشی خودشان تعامل برقرار کنند. اما در مقابل، منتقدان این رویکرد معتقدند جداسازی دانش‌آموزان ممکن است به از بین رفتن رهبر و الگو، افزایش شکاف بین آنها و کاهش اعتماد به نفس دانش‌آموزان با بهره‌هوشی پایین‌تر منجر شود.

در طول سال‌ها و دهه‌های گذشته بسیاری از کشورهای جهان در سیستم آموزش و پرورش خود، مدارس و مراکز ویژه‌ای برای کودکان تیزهوش ایجاد کرده‌اند و در مقابل بسیاری از کشورها هم تن به این ماجرا نداده‌اند و تلاش کرده‌اند دانش‌آموزان تیزهوش و معمولی را در کنار هم و به‌صورت یکسان آموزش دهند. به بهانه رویکرد جدید وزارت آموزش و پرورش کشورمان در راستای حذف مدارس تیزهوشان و امتحان مدارس سمپاد در مقطع متوسطه اول، نگاهی به مدارس تیزهوشان در 17کشور مختلف کرده‌ایم.

ژاپن 

این کشور در نظام آموزش و پرورش خود برنامه رسمی و ویژه‌‌ای برای دانش‌آموزان تیزهوش و نخبه ندارد و همه دانش‌آموزان در کنار هم تحصیل می‌کنند. در سال2005 کابینه ژاپن، سومین طرح علوم و فناوری پایه را تصویب کرد که بخش کوچکی از آن شامل پرورش فردیت و توانایی کودکان تیزهوش بود اما هدف اصلی از اجرای این طرح، پشتیبانی و تامین نیازهای محققان و پژوهشگران ژاپنی بود. اجرای این طرح باعث شد که تعداد دانش‌آموزان المپیادی ژاپنی‌ طی 5‌سال 3برابر شود. با این‌همه تمرکز و تاکید برنامه‌های تیزهوشان در ژاپن بر علوم و فناوری و پژوهش و توسعه‌ است نه آموزش و پرورش، زیرا ژاپنی‌ها به این تفکر اعتقاد دارند که تیزهوشی را می‌توان آموزش داد. ژاپن به‌طور کلی برنامه مدونی برای دنبال کردن دانش‌آموزان تیزهوش ندارد، به این معنی که همه دانش‌آموزان بر سر کلاس‌های یکسانی می‌نشینند و دانش‌آموزان باهوش‌تر به دانش‌آموزان ضعیف‌تر کمک می‌کنند. همچنین سیستم آموزش و پرورش ژاپن به شکلی است که کودکان خانواده‌های فقیر و ثروتمند همه از یک سطح و کیفیت آموزش و پرورش بهره می‌برند و تنها 9درصد از تفاوت عملکرد دانش‌آموزان با پس‌‌زمینه اجتماعی-اقتصادی آنها ارتباط دارد. در واقع تمامی مدارس ژاپن به یک اندازه مجهز و ثروتمند هستند.

چین

یک‌پنجم جمعیت جهان در چین زندگی می‌کنند و این یعنی 350میلیون کودک زیر 14سال در مدارس این کشور به تحصیل مشغولند. بیش از 3دهه از روند تکامل سیستم آموزش و پرورش تیزهوشان در چین می‌گذرد. از زمان برگزاری نخستین کلاس ویژه تیزهوشان در سال1978 در چین تا امروز هدف اصلی این برنامه‌ها پرورش دانش‌آموزان تیزهوش برای خدمت به منافع ملی و ایجاد خط نبوغ و استعداد در کشور بوده‌است؛ نه خدمت‌‌رسانی به دانش‌آموزان نابغه و تامین نیازهای آنها در بستر آموزشی. از این‌رو برنامه‌های ویژه تیزهوشان بیشتر به‌عنوان یک مزیت درنظر گرفته می‌شود تا یک حق و این مزیت نیز تنها در اختیار تعداد بسیار کمی از دانش‌آموزانی قرار می‌گیرد که در مناطق ثروتمند‌تر کشور مانند پکن، شانگهای و تیانجین سکونت دارند. در عین حال ایجاد و توسعه موسسات و برنامه‌های تحقیقاتی مرتبط با آموزش و پرورش تیزهوشان نیز به‌دلیل نبود پشتیبانی رسمی و دولتی و کمبود منابع در این کشور با مشکلات زیادی مواجه است. به‌طور کلی کمتر از 10مدرسه در چین وجود دارد که از برنامه‌های ویژه کودکان «فراطبیعی» برخوردارند. این دانش‌آموزان به وسیله تست‌های چند‌گانه‌ای متشکل از تست‌های هوش، دستاوردهای تحصیلی، مصاحبه‌ها ‌و رصد رفتار و شخصیت انتخاب می‌شوند.

روسیه

روسیه نیز در دسته کشورهایی است که از برنامه‌ای سیستماتیک برای آموزش کودکان نخبه و تیزهوش برخوردار نیستند. سابقه آموزش تیزهوشان این کشور به‌صورت بسیار پراکنده و غیرمتمرکز به قرن نوزدهم میلادی بازمی‌‌گردد. اما درحال حاضر هیچ برنامه رسمی و متمرکزی برای این کودکان وجود ندارد و تنها برنامه‌هایی پراکنده در قالب کمپ‌های تیزهوشان یا مدرسه‌های شبانه‌‌روزی انگشت‌شمار به پشتیبانی از دانش‌آموزان تیزهوش این کشور می‌پردازند. یکی از جدید‌ترین نمونه‌های این مدارس «لتوو» نام دارد که مدرسه‌ای شبانه‌‌روزی ویژه تیزهوشان و نخبه‌هاست که قرار است در نزدیکی مسکو افتتاح شود و گنجایش هزار دانش‌آموز از سراسر روسیه را داشته باشد. بنیانگذاران این مدرسه از سال2006 تاکنون درحال انجام تحقیقات و نظرسنجی درباره آموزش تیزهوشان در مسکو بوده‌اند. هر دانش‌آموز در این مدرسه برنامه تحصیلی مخصوص به‌خود خواهد داشت و مهارت‌هایی مانند تفکر انتقادی، خلاقیت، ‌ارتباطات و تصمیم‌گیری در آنها تقویت خواهد شد.

آلمان

اگرچه تمرکز دولت آلمان از ابتدا روی تقویت کودکان ناتوان بوده‌است اما ارتقای وضعیت کودکان تیزهوش و نخبه به مرور زمان از اهمیت بالایی در این کشور برخوردار شده‌است البته آلمان از استراتژی یکپارچه ملی برای آموزش و پرورش کودکان تیزهوش برخوردار نیست و دلیل آن نیز وجود شبکه‌ای از ایالت‌های فدرال مجزا در این کشور است که هرکدام به‌صورت مستقل تصمیم‌گیری می‌کنند. درحال حاضر سازمان‌ها و موسسه‌های متفاوت، ‌از انجمن‌های خانوادگی گرفته تا بنیاد‌های خصوصی مجموعه‌ای از اقدامات برای تامین نیازهای ویژه تیزهوشان و نوابغ خردسال و نوجوان را در این کشور انجام می‌دهند و امکان تبادل اطلاعات درباره تیزهوشان و مشارکت شرکت‌های مختلف در این زمینه را فراهم می‌آورند. کودکان تیزهوش همچنین به بورس‌‌های تحصیلی و رشته‌های تحصیلی خاص و رقابت‌های تحصیلی در رشته‌های متفاوت دسترسی دارند. در کنار این فوق‌برنامه‌ها، ‌هر استان فدرال در آلمان برنامه‌‌های متفاوتی را برای غنا بخشیدن و سرعت دادن به فعالیت‌‌های دانش‌آموزان تیزهوش ارائه می‌کند. با این‌همه تمامی این فعالیت‌ها نتوانسته جایگزین برنامه‌ای متمرکز و سیستماتیک برای پشتیبانی از تیزهوشان شود.

فرانسه

فرانسه ازجمله کشورهای مهم اروپایی است که از سیستم متمرکز و تحت حمایت دولت برای آموزش و پرورش تیزهوشان برخوردار نیست. در این کشور مدارس خاصی که روی رشته‌های ویژه متمرکز باشند از دوران کودکی دانش‌آموزان را جذب می‌کنند ولی مدارسی تحت عنوان تیزهوشان وجود ندارد و دانش‌آموزان در کنار هم تحصیل می‌کنند و تنها موسساتی برای حمایت از دانش‌آموزان باهوش وجود دارد که از کودکی به‌دنبال استعدادیابی و پرورش دانش‌آموزان برای رشته‌های مشخص و در واقع تربیت نیرو هستند.

استرالیا

شرایط آموزش و پرورش عمومی تیزهوشان در استرالیا از استانی به استان دیگر متفاوت است، زیرا این کشور هم به‌صورت ایالتی اداره می‌شود ولی به‌صورت کلی مدارس تیزهوشان در این کشور (که خود یک قاره است) وجود دارد؛ برای مثال «نیوساوث‌ولز» ایالتی که مرکز آن شهر سیدنی است 95‌دبستان مجهز به کلاس‌های ویژه برای دانش‌آموزان تیزهوش پنج و شش‌ساله دارد. این ایالت همچنین از 17مدرسه متوسطه تماما گزینشی و 25 مدرسه متوسطه نیمه‌گزینشی برخوردار است. استرالیای‌غربی در 17مدرسه متوسطه، ازجمله مدرسه مدرن «پرث» برنامه‌های گزینشی برگزار می‌کند. «کوئینزلند» دارای 3آکادمی ویژه دانش‌آموزان 10تا 12ساله تیزهوش است و استرالیای جنوبی نیز برای دانش‌آموزان تیزهوش 8 تا 10ساله، 3مدرسه درنظر گرفته ‌است.

کانادا

در کانادا و در بخش‌های مختلف این کشور سیستم‌های متنوعی برای جذب دانش‌آموزان تیزهوش وجود دارد. هیأت آموزش و پرورش «کالگاری» در آلبرتای کانادا از مدارس ابتدایی، متوسطه و دبیرستان‌های متعددی برخوردار است که برنامه آموزش تیزهوشان و نوابغ (GATE) را ارائه می‌‌دهند. دانش‌آموزانی که بتوانند آزمون هوش این مدارس را پشت سر بگذارند در دسته تیزهوشان قرارمی‌گیرند. برای هر دوره تحصیلی 2 مدرسه برنامه ویژه تیزهوشان را برگزار می‌کنند که یکی در شمال و دیگری در جنوب شهر واقع شده‌اند. در دوره‌های آموزشی این مدارس، عمق مطالب آموزشی بیشتر بوده و مباحثی از دروس مقطع بعدی تحصیلی به دانش‌آموزان تدریس می‌شود. تکالیف دراین دوره‌ها دشوارتر بوده و روند آموزشی سریع‌تر است. همچنین هیأت آموزش و پرورش «ونکوور» نیز از سیستم آموزشی تیزهوشانی به نام خوشه‌های چند سنی (MACC) برخوردار است؛ ‌برنامه‌ای تمام وقت ویژه دانش‌آموزان کلاس‌های چهارم تا هفتم که بهره هوشی بسیار بالایی دارند. در این برنامه دانش‌آموزان با آموزش مبتنی بر پروژه برای استفاده از مهارت‌های فکری بالاتر به چالش کشیده می‌شوند. تمرکز دیگر این برنامه خودیادگیری است. دانش‌آموزان تشویق می‌شوند روند تحصیلی خود را کنترل کرده و بر آن نظارت داشته باشند و به‌دنبال فرصت‌هایی برای غنی‌سازی دانش خود باشند. ورود به این برنامه با نظر نهایی یک هیأت ناظر انجام می‌شود. همچنین پیش از ورود به این مدارس دانش‌آموزان با آزمون‌های عملکرد، آزمون‌های توانایی شناختی و انگیزه ارزیابی می‌شوند.

اکوادور

این کشور آمریکای لاتین برنامه گسترده‌ای برای جذب دانش‌آموزان تیزهوش ندارد و تنها مرکز آموزش و پرورش کودکان تیزهوش در این کشور با نام مرکز ویژه توسعه استعداد‌های برتر اکوادور به‌عنوان نخستین برنامه آموزشی ویژه تیزهوشان در سال2018، یعنی از حدود 3‌ماه پیش آغاز به‌کار کرده است. این مرکز علاوه بر برگزاری دوره‌های ارزیابی و فعالیت‌های فوق ‌برنامه، برای بهبود مهارت‌های اجتماعی و آکادمیک دانش‌آموزان تیزهوش به آنها مشاوره‌های روانشناسانه می‌دهد. هدف این مرکز، توسعه و پیاده‌سازی‌ برنامه‌های آکادمیک و روانشناسانه برای پرورش کودکان تیزهوش اکوادوری است.

هندوستان

اولین مدرسه تیزهوشان در سال1968 با نام «جی‌نانا پرابودهینی پراشالا» در هندوستان افتتاح شد. شعار این مرکز، ایجاد انگیزه برای تغییر اجتماعی است. این مدرسه در «پونای مرکزی» واقع شده و هرسال80 دانش‌آموز را با برگزاری آزمونی ‌متشکل از  دو آزمون کتبی و شفاهی، پذیرش می‌کند. در دیگر بخش‌های کشور وسیع هندوستان نیز مدارس ویژه‌ای مخصوص دانش‌آموزان تیزهوش وجود دارد.

نروژ

این کشور در سیستم آموزش و پرورش خود، مرکز و مدارس ویژه‌ای برای کودکان و نوجوانان تیزهوش ندارد البته در این کشور روی برخی از رشته‌ها مانند موسیقی از کودکی استعدادیابی‌های ویژه‌ای صورت می‌گیرد؛ برای مثال موسسه موسیقی «بارت» به کودکان، نوجوانان و جوانانی اختصاص یافته ‌که در زمینه موسیقی نبوغ بالایی از خود نشان می‌دهند.

ایرلند

از سال1992 دانشگاه دوبلین مرکز تیزهوشان ایرلند را با هدف آموزش ویژه دانش‌آموزان تیزهوش 6تا 17ساله راه‌اندازی کرده‌است. این مرکز دوره‌های آموزشی متنوعی را برای تیزهوشان ارائه می‌دهد و همچنین در زمینه انجام پژوهش‌های علمی و تامین نیازهای نوابغ ایرلندی فعالیت دارد. دانش‌آموزان برای ورود به این مرکز در آزمون ارزیابی ورودی شرکت می‌کنند که از 3 بخش استدلال عددی، کلامی و انتزاعی برخوردار است و قبولی در یکی از این سه بخش می‌تواند تضمین ورود کودک یا نوجوان به مرکز آموزش تیزهوشان باشد.

کره‌جنوبی

درپی تصویب قانون ارتقای آموزش تیزهوشان در سال 2000، وزارت آموزش، ‌علوم و فناوری کره‌جنوبی مرکز ملی پژوهشی آموزش تیزهوشان و نوابغ را در سال2002 راه‌اندازی کرد تا از انجام پژوهش‌های موثر در زمینه آموزش و پرورش تیزهوشان، توسعه و سیاستگذاری براساس نتایج این پژوهش‌ها اطمینان حاصل کند. این مرکز تحت پوشش موسسه توسعه آموزش کره است و 25مرکز در این زمینه مشغول به فعالیت هستند. علاوه براین آموزش دانش‌آموزان تیزهوش در کره در مدارس ویژه از سال1983 آغاز شده و 4 مرکز ویژه برای آموزش دانش‌آموزان نخبه و تیزهوش درنظر گرفته شده است. از سال2005 نیز برنامه‌ای برای شناسایی و تامین نیاز دانش‌آموزان تیزهوش طبقه پایین اقتصادی و اجتماعی شروع شده است. مراکز آموزش تیزهوشان در کره به مرور زمان تمرکز خود را روی آموزش علوم انفورماتیک، هنر، آموزش‌های فیزیکی، نوشتن خلاق، علوم انسانی و علوم اجتماعی قرار داده‌اند و به‌منظور تامین نیروی معلم حرفه‌ای، معلمان مراکز تیزهوشان باید دوره‌های آموزشی در 3 بخش پایه (60ساعت)، پیشرفته (120ساعت) و آموزش فرامرزی (60ساعت) را برای به‌دست آوردن مهارت‌های لازم آموزش به تیزهوشان و نخبگان پشت سر بگذارند.

سنگاپور

برنامه آموزش تیزهوشان و نخبگان در سنگاپور (GEP) در سال1984 آغاز شد؛ برنامه‌ای که کودکان 4 تا 6‌ سال و دانش‌آموزان 10تا 12سال را تحت پوشش قرار می‌دهد. نونهالان برای ورود به این دوره‌ها باید در آزمون‌های ورودی بسیار دشواری شرکت کنند و سالانه یک‌درصد از آزمون‌دهندگان در این برنامه پذیرفته می‌شوند. این برنامه در مدارس منتخبی اجرا می‌شود؛ به این معنی که کودکان در کنار دیگر دانش‌آموزان در کلاس‌های معمولی مقطع تحصیلی خود شرکت می‌کنند اما پس از آن در کلاس‌های جداگانه‌ای شرکت می‌کنند تا درس‌های متفاوتی به آنها آموزش داده شود. تا پایان سال2016 تعداد دبستان‌هایی که در سنگاپور برنامه آموزش تیزهوشان را اجرا می‌کردند به 9 رسید.

انگلستان

تا پیش از سال 2010 مدارس سراسر انگلستان موظف بودند 5 تا 10درصد از دانش‌آموزان تیزهوش را در میان مابقی دانش‌آموزان شناسایی کنند؛ رویکردی که تلاش داشت از عملکرد مناسب مدارس در قبال تواناترین دانش‌آموزان اطمینان حاصل کند. آکادمی ملی نوجوانان تیزهوش و نخبه از سال 2002 تا 2007 در دانشگاه «وارویک» فعالیت کرد و پس از آن این دانشگاه تصمیم به اجرای برنامه‌ای مخصوص به‌خود با نام دروازه بین‌المللی برای نوجوانان نخبه گرفت. دولت بریتانیا در ژانویه سال2010 برنامه دولتی آکادمی ملی نوجوانان تیزهوش و نخبه را متوقف کرد.

ایالات متحده آمریکا

در ایالات متحده آمریکا، وزارت آموزش و پرورش هر ایالت تعیین‌کننده سیاست‌های آن است که آیا نیازهای دانش‌آموزان تیزهوش به‌عنوان یک تابع اجباری در آموزش و پرورش عمومی مورد توجه قرار‌می‌گیرد یا خیر. همچنین تعریف تیزهوشی دانش‌آموزان و الزام به دریافت خدمات ویژه آموزشی در این کشور در هر ایالت به‌صورت مجزا تعیین می‌شود اما به‌صورت کلی این کشور دارای مدارسی ویژه برای دانش‌آموزان تیزهوش در ایالت‌های مختلف است. برخلاف آموزش و پرورش استثنایی، آموزش تیزهوشان مقررات فدرال ندارد با این همه وزارت آموزش و پرورش ایالات متحده آمریکا توصیه‌هایی را  در این زمینه ارائه کرده‌ است. در همین راستا، تامین بودجه این خدمات آموزشی نیز از ایالتی به ایالت دیگر متفاوت است و اگرچه دانش‌آموزان تیزهوش با برگزاری آزمون‌های تست هوش شناسایی و انتخاب می‌شوند، میزان دریافت خدمات آموزشی ویژه بستگی فراوان به قوانین ایالتی و بودجه منطقه دارد. برنامه آموزش و پرورش تیزهوشان در آمریکا در تعدادی از مدارس خصوصی نیز اجرا می‌شود؛ برای مثال مدرسه «میرمان» واقع در مالهلند لس‌آنجلس پذیرای دانش‌آموزانی است که از هوش (آی- کیو) 138و بالاتر برخوردارند.

عراق

مدرسه تیزهوشان بغداد از سال1998 با هدف آموزش دانش‌آموزان نخبه و تیزهوش تاسیس شد و سالانه دانش‌آموزان نخبه پس از قبولی در آزمون هوش ورودی این مدرسه می‌توانند در آن به تحصیل بپردازند. تعداد قبولی دانش‌آموزان در این مدرسه سالانه 20نفر است. این مدرسه ابتدا تنها مختص پسران بود اما از سال2005 دختران نیز توانستند در آن ثبت‌نام کنند. در سال 2007 این مدرسه سه مرکز جدید در نجف، بصره و موصل افتتاح کرد تا فرصت بهتری برای دانش‌آموزان تیزهوش شمال و جنوب عراق فراهم‌ آید.

امارات متحده عربی

طرح ابتکاری توسعه مهارت‌های دانش‌آموزان نخبه و تیزهوش در امارات از سال 2008با هدف ارائه خدمات آموزشی بهتر به دانش‌آموزان تیزهوش توسط وزارت آموزش و پرورش در مدارس دولتی ارائه شد. طی سال‌های 2008 تا 2015 نزدیک به 250مدرسه در امارات به این طرح پیوستند و در مجموع 8هزار دانش‌آموز نخبه را تحت پوشش خدمات خود قرار دادند. در قالب این طرح سالانه 200معلم مدرسه در زمینه شناسایی و اجرای برنامه‌های آموزشی مختلف به تیزهوشان آموزش می‌بینند. وزارت آموزش و پرورش امارات در سال2014 نیز طرح جدید دیگری را با هدف شناسایی و پشتیبانی بیشتر از تیزهوشان اماراتی با عنوان سیستم یکپارچه شناسایی و حمایت از نخبگان در امارات اجرایی کرد.