یادداشت
زباهنگ، ابزاری برای شناسایی ژن‌های فرهنگی
رضا پیشقدم ـ استاد دانشگاه فردوسی
فرهنگ مجموعه‌ای از آداب و رسوم، شیوه زیستن، آیین‌ها و تصورات جمعی است که در شکل‌گیری هویت و موجودیت اعضای جامعه نقش قابل توجهی ایفا می‌کند. با الهام از علوم زیستی می‌توان گفت؛ فرهنگ همچون ژنی قابل انتقال از یک نسل به نسل دیگر است و تأثیر زیادی در سرنوشت افراد دارد. یکی از بهترین شیوه‌های تکثیر ژن‌های فرهنگی، «زبان» است که با بررسی آن می‌توان فرهنگ، عادات و باورهای مردم را موشکافی کرد. بنابراین، با ترکیب 2 واژه «زبان» و «فرهنگ»، می‌توان مفهوم «زباهنگ» یعنی «فرهنگ در زبان» را ارائه داد. زباهنگ به ساختارها و عباراتی از زبان اشاره دارد که شمای فرهنگی یک قوم و ژرفای وجودی آنان را نشان می‌دهد و دربردارنده رابطه دوسویه میان زبان و فرهنگ است. ازاین‌رو، یکی از مهم‌ترین منابع اطلاعاتی از فرهنگ یک جامعه، زباهنگ‌های حاکم در آن جامعه است. برای تبیین بیشتر مبحث زباهنگ می‌توان به‌عنوان‌نمونه، به «زباهنگ سلسله‌مراتب‌پذیری» در فرهنگ ایرانیان اشاره کرد. می‌دانیم که افراد در تعاملات اجتماعی براساس میزان قدرت در کلام و جایگاه‌های متفاوت نسبت به یکدیگر، در سلسله مراتب متفاوتی قرار می‌گیرند. ایرانیان تمایل زیادی به رعایت سلسله‌مراتب قدرت دارند و در مکالمات خود نسبت به شخص دارای قدرت برتر احترام زیادی می‌گذارند. استفاده از ضمیر مؤدبانه «شما» و واژگانی مانند حضرتعالی، جنابعالی، سرکار، قربان، حاجی، کربلایی، مشهدی و غیره در کلام ایرانیان تأییدی بر این ادعاست. عبارت‌هایی مانند: «من در برابر جنابعالی جسارت نمی‌کنم، اختیار دارید قربان، شما اول بفرمایید، سرکار خانم دکتر...، جناب سرهنگ... و غیره» نمونه‌هایی از زباهنگ سلسله‌مراتب‌پذیری در کلام هستند. چنانچه به ژن‌های فرهنگی ایرانیان در این زمینه رجوع کنیم، به این نتیجه دست می‌یابیم که زباهنگ مذکور با اهدافی مانند رعایت ادب و حفظ وجهه مخاطب، احترام‌گذاشتن به وی در جهت تأمین خواسته، تعارف، تحسین و تمجید، بالابردن جایگاه اجتماعی مخاطب و نشان‌دادن میزان اقتدار او به‌کار می‌روند. این زباهنگ نشان می‌دهد که فاصله قدرت در جامعه ایران پذیرفته شده است و ازسوی دیگر در تأیید فرهنگ جمع‌گرایی ایرانیان نیز وجود دارد. همانگونه که مشاهده می‌شود، با تدقیق و موشکافی در زباهنگ‌ها می‌توان به شناسایی ژن‌های فرهنگی پرداخت و به‌نظر می‌رسد شناسایی و کشف آنان می‌تواند الهام‌بخش افرادی باشد که معتقدند با تغییر زبان می‌توان فرهنگ یک کشور را تا حدی تغییر داد. تشخیص زباهنگ‌ها، راه را برای تشخیص سریع‌تر رفتارهای فرهنگی درست و نادرست هموار می‌سازد و اصلاحات فرهنگی که به تعالی زبانی و فرهنگی می‌انجامد، راحت‌تر صورت می‌پذیرد. از این‌رو، می‌توان با برطرف‌کردن عادات فرهنگی نادرست (ژن‌های معیوب ناسالم) و جایگزین‌کردن آنها با عاداتی پسندیده (ژن خوب)، فرهنگ را ارتقاء داد و به سمت تعالی و کمالات انسانی حرکت کرد. شناسایی زباهنگ‌ها در این امر بسیار کمک‌کننده است. به‌بیانی دیگر، زباهنگ‌ها ابزاری تحول‌گرا هستند که با بررسی آنها می‌توان برای تغییر و تدبر فرهنگی اقدام کرد. افزون بر این، شناسایی زباهنگ‌ها می‌تواند به سیاستگذاران، مدیران و مهندسان زبانی کمک کند تا فرهنگ را ارتقا بخشیده و افراد را از مضرات استفاده از ژن‌های بد فرهنگی آگاه کنند.
