خرید هواپیمای نو؛ رؤیای زودگذر

آمریکای دوران باراک اوباما، با رسیدن به توافق هسته‌ای با ایران، در سپتامبر سال‌2016ممنوعیت فروش هواپیما به ایران را لغو کرد. 3‌ماه بعد، ایران با شرکت‌های بوئینگ و ایرباس و بعد‌ها با شرکت ای‌تی‌آر برای خرید 200فروند هواپیما به توافق رسید. 100فروند ایرباس، 80فروند بوئینگ و 20فروند ای‌تی‌آر؛ قراردادی به ارزش 40میلیارد دلار که با مصوبه‌ماه نوامبر 2016مجلس نمایندگان آمریکا با اکثریت جمهوریخواهان مبنی بر توقف فروش هواپیما به ایران با موانعی مواجه شد و با خروج آمریکا از برجام به دستور دونالد ترامپ، رئیس‌جمهور منتخب آمریکا در‌ماه می‌سال 2018، فرایند فروش و تحویل هواپیماها به کل متوقف شد. به این شکل رؤیای ایران برای جوان‌سازی ناوگان هوایی‌اش برباد رفت و کشور بار دیگر مجبور شد برای احیای ناوگان هوایی به احیای هواپیماهای خارج شده از مدار فعالیت و خرید هواپیماهای دست‌دوم زیر 20سال در قالب قراردادهای جدید رو آورد.

هواپیماهای برجامی چه شدند؟
در دوره کوتاه حذف تحریم‌ها، خطوط مختلف هوایی کشور به شرکت‌های بوئینگ، ایرباس و ‌ای‌تی‌آر صدها فروند هواپیما سفارش دادند. براساس قراردادی که میان این شرکت‌ها و شرکت‌های هواپیمایی ایران بسته شد، خرید‌های ایران می‌توانست تعداد هواپیماهای ناوگان هوایی ایران را از 312فروند هواپیما به بیش از 500فروند برساند؛ تلاشی که اگرچه از نظر دولت قدمی رو به جلو در مسیر توسعه ناوگان هوایی به شمار می‌آمد اما مخالفان فراوانی نیز داشت. مخالفان برجام خرید هواپیما- این کالای مصرفی- از آمریکا- ‌دشمن درجه یک ایران- را اتلاف دلارهایی می‌دانستند که ایران به سختی آنها را به‌دست آورده‌است. به گفته مخالفان این طرح، تنها 3درصد از مردم ایران از هواپیما استفاده می‌کنند و از آنجا که هزینه خرید 200فروند هواپیما از شرکت‌های خارجی بیشتر از درآمد‌های نفتی کشور بود، از نظر آنها این طرح در اولویت‌های اقتصادی کشور جایی نداشت. امضای تفاهمنامه اقتصادی حسن روحانی با پاریس که خرید 100فروند ایرباس بخشی از آن محسوب می‌شود با اعتراض و مخالفت بسیاری ازجمله سردار محمد‌رضا نقدی، فرمانده سابق بسیج کشور و آیت‌الله کاظم صدیقی، امام‌جمعه موقت تهران مواجه‌شد.
2 فروشنده اصلی هواپیما به ایران، یعنی شرکت‌های ایرباس و بوئینگ در دسامبر 2016قرارداد خرید 80فروند هواپیما را با شرکت ایران‌ایر امضا کردند، با این شرایط که سفارش‌ها در بازه زمانی 10ساله‌‌ای به ایران تحویل داده شود. شرکت بوئینگ براساس این قرارداد متعهد شد نخستین هواپیمای ایران را در سال 2018تحویل دهد. در همین دوران وزارت خزانه‌داری آمریکا نیز مجوز فروش هواپیماهای مسافربری توسط ایرباس و بوئینگ به ایران را صادر کرد. شرکت آسمان نیز در اوایل سال 2017با شرکت بوئینگ برسر خرید 60فروند بوئینگ 737به تفاهم رسید و بوئینگ وعده داد این سفارش‌ها را به‌صورت تدریجی از سال 2022به شرکت آسمان تحویل دهد. در نهایت و با تکمیل بیشتر قرارداد‌ها، ایران قرارداد خرید 100ایرباس و 80بوئینگ را با شرکت‌های سازنده به امضا رساند؛ قراردادی که بخش بوئینگ آن به بزرگ‌ترین قرارداد ایران و آمریکا پس از انقلاب تبدیل شد. همچنین قرارداد خرید 20فروند هواپیما از شرکت فرانسوی-ایتالیایی ای‌تی‌آر در نیمه‌دوم سال 2017نهایی شد و فرزانه شرفبابی، مدیرعامل هواپیمایی جمهوری اسلامی ایران، ‌هما اعلام کرد این قرارداد تا سال 2018محقق خواهدشد.

چه هواپیماهایی وارد ایران شدند و نشدند؟
در طول فرصت کوتاهی که میان امضا و لغو برجام وجود داشت، از تمامی سفارش‌های هواپیمایی ایران تنها 3 فروند ایرباس و 13فروند ای‌تی‌آر وارد ایران شدند و شرکت بوئینگ، با خروج ترامپ از برجام، هیچ هواپیمایی به ایران تحویل نداد. مدل ایرباس‌هایی که با استفاده از فرصت کوتاه برجام به ناوگان هوایی کشور افزوده شدند ایرباس A321 و ایرباس A330  است. نخستین فروند ایرباس A321 پس از 40سال تحریم در دی‌ماه سال 1395وارد ایران شد. این هواپیما از چند کلاس پروازی برخوردار است و گنجایش 195مسافر را دارد. قرار بود از هواپیماهای ایرباس در ابتدا در مسیرهای داخلی استفاده شود، اما به تازگی و با لغو مجوز فرود پرواز این ایرباس‌ها در فرودگاه‌های بین‌المللی از سوی آژانس ایمنی پرواز اروپا به بهانه نداشتن یا به‌روز‌نبودن سیستم مکان‌یابی هواپیما، امکان استفاده از آنها در پروازهای بین‌المللی نیز از دست رفت؛ اگرچه پرواز این ایرباس‌ها به مقاصدی مانند پاکستان، هند، جنوب خلیج‌فارس، مالزی و تایلند ادامه دارد. نخستین ایرباس خریداری شده ایران از تاریخ 30دی 1395فعالیت خود را در خطوط بوشهر، کرمانشاه و مشهد آغاز کرد.
قرار بر این بود که هواپیماهایی که ایران به بوئینگ سفارش داده‌بود، از دو مدل هواپیمای 777و 737باشد و اتکای بیشتر قراردادها در خریداری هواپیما از شرکت ایرباس بود. برای مثال قرار بود به جای بوئینگ 747که سال‌ها به‌عنوان یکی از بهترین هواپیماهای ایران‌ایر مورد استفاده قرار می‌گرفت، ایرباس 350با گنجایش مسافر مشابه بوئینگ 747 خریداری شود. براساس آماری که شرکت ایرباس از خرید‌های ایران روی وب‌سایت خود قرار داده‌بود، ایران برای خرید مدل‌های A320eco، A320neo، A321eco، A330-200، A330-900، A350-1000و A330با ایرباس قرارداد بسته‌است.
هواپیمای ATR76-600که 13فروند از آن به ایران تحویل داده‌شد، محصول مشترک شرکت ایتالیایی لئوناردو و ایرباس، ظرفیت حمل 68تا 78مسافر را دارد. ایران در ابتدا 8 فروند و در ادامه 5فروند از هواپیماهای ای‌تی‌آر را از این شرکت تحویل گرفت اما با لغو برجام از سوی آمریکا، تحویل مابقی هواپیماها متوقف شد.
قرارداد‌های ایران با شرکت‌های بزرگ هواپیماسازی جهان، ‌علاوه بر احیا و جوان‌سازی ناوگان هوایی اهداف دیگری مانند افزایش گنجایش مسافر تا بیش از50هزار صندلی و ایجاد فرصت‌های شغلی جدید برای بیش از 20هزار نفر را نیز دنبال می‌کرد. همچنین آموزش خلبانان و تعمیر و نگهداری، حمایت از توسعه خدمات ناوبری هوایی (ATM)، عملیات فرودگاهی و هواپیمایی، انتقال فناوری و هماهنگی مقررات رگولاتوری برای ایران‌ایر از دیگر بخش‌های قرارداد‌ها بود؛ اهدافی که محقق‌شدن آنها با خروج یک‌طرفه آمریکا از برجام به بن‌بست خورد و به این شکل ناوگان هوایی سالخورده ایران زیر فشار نبود قطعات و تجهیزات و تنها با آورده‌ای 16فروندی، به موقعیت پیشابرجامی خود بازگشت.