نبض تالاب‌ها کند می‌زند

اسدالله افلاکی

 270 تالاب با مساحت تقریبی 3میلیون هکتار در ایران وجود دارد که از این تعداد 105 تالاب مطالعه و بررسی شده و 24 تالاب از این تالاب‌ها در کنوانسیون رامسر ثبت شده است. تالاب‌ها نقش مهمی در تلطیف هوا، تولید غذا، تأمین آب و جلوگیری از تشدید گردوغبار دارند. تعدیل تغییر اقلیم و کاهش انتشارکربن از دیگر کارکردهای تالاب‌هاست. با وجوداین، بنا به اعلام سازمان حفاظت محیط‌زیست، حدود یک میلیون هکتار از عرصه‌‌های تالابی کشور به‌دلیل سوءمدیریت منابع آب و خاک و کاهش بارش خشک و به کانون‌های ریزگرد تبدیل شده است. نابودی مشاغل وابسته به تالاب‌ها از جمله ماهیگیری، دامداری و صنایع‌دستی، مهاجرت و دامن‌زدن به معضلات و ناهنجاری در حاشیه شهرهای بزرگ از دیگر پیامدهای ناگوار خشک‌شدن تالاب‌هاست. برای نمونه با خشک‌شدن هامون علاوه بر شکل‌گیری کانون‌های ریزگردی به مساحت 500 هزار کیلومترمربع، هزاران شهروند ساکن حاشیه این تالاب برای امرار معاش ناگزیر به مهاجرت به شهرهای دوردست شدند. مسعود باقرزاده کریمی، معاون دفتر زیستگاه‌‌‌ها و امور مناطق سازمان حفاظت محیط‌زیست با اعلام اینکه نزدیک به 70درصد از تالاب‌‌های کشور شرایط نامساعدی دارند در گفت‌وگو با همشهری، ضمن تشریح آخرین وضعیت تالاب‌های کشور به اقداماتی اشاره کرد که برای احیای تالاب‌‌ها در دستور کار سازمان حفاظت محیط‌زیست قرار گرفته است. او می‌گوید که سازمان حفاظت محیط‌زیست تلاش می‌کند با اجرای راهکارهای مطالعه‌شده،حیات را به تالاب‌ها بازگرداند. آنچه در پی می‌آید تصویری است از آخرین وضعیت 10 تالاب مهم کشور که طی آن با استناد به گفته‌‌های این مقام مسئول، راهکارهای برون‌رفت از وضعیت کنونی تالاب‌ها تشریح می‌شود.

گاوخونی؛ تلطیف‌کننده هوای نصف جهان

تالاب بین‌المللی گاوخونی که به آن باتلاق هم گفته می‌شود با 476کیلومتر وسعت در انتهای زاینده رود -167کیلومتری جنوب شرق اصفهان- کنار شهر ورزنه و در مجاورت تپه‌های شنی قرار گرفته است. بخش بزرگی از این تالاب در استان یزد واقع شده است. گاوخونی نقش مهمی در تلطیف هوای اصفهان و مناطق مجاور دارد.علاوه براین، این تالاب یکی از ایستگاه‌های پرندگان مهاجر است.  با وجود این، گاوخونی در حال تبدیل شدن به کانون ریزگرد است.

مهم‌ترین عوامل تهدید کننده: عدم‌رها‌سازی‌ حقابه 176میلیون مترمکعبی که وزارت نیرو هم آن را تأیید کرده اما همچنان از رهاسازی آن دریغ می‌شود
حجم آب: بیش از 90درصد این تالاب خشک شده

چشم‌انداز

 درحال حاضر این تالاب از زهاب‌های کشاورزی و پساب‌های شهر سده آبگیری می‌کند اما سازمان حفاظت محیط‌زیست مطالعاتی درباره این تالاب انجام داده و براساس آن قرار است 176مترمکعب حقابه تالاب، در طول 7بازه زمانی تأمین شود. وزارت نیرو برای تأمین حقابه قول مساعد داده است.

هامون؛ سفره بین‌المللی

تالاب‌های 3گانه هامون (صابری، هیرمند و پوزک) در استان سیستان و بلوچستان، سال46 در شمار مناطق حفاظت‌شده ثبت و سال54 به‌عنوان تالاب بین‌المللی اعلام شد. وسعت هامون در سال‌های پر آبی 5660کیلومترمربع بود.  از این مقدار، 3820کیلومترمربع در خاک افغانستان قرار دارد. بیش از 90درصد آب این مجموعه تالابی از رودخانه هیرمند و بقیه نیز از فرارود و خاش‌رود تأمین می‌شود. هامون در زمان پرآبی، تأمین‌کننده بخش عمده‌ای از معیشت هزاران خانوار ایرانی و افغانی حاشیه این تالاب بود.

عوامل تهدید کننده: عدم‌تأمین حقابه
حجم آب: ۶۰ میلیون مترمکعب که از محل چاه نیمه‌ها تأمین شده است

چشم‌انداز

 مطالعات نیاز آبی هامون را سازمان حفاظت محیط‌زیست انجام داده است. براساس این مطالعات بخشی از هامون که در ایران واقع شده نیاز به 5/1تا 5/2میلیارد مترمکعب آب دارد. همچنین کارگروهی از مسئولان ذی‌ربط ایرانی و افغانی تشکیل شده تا چگونگی تأمین آب مورد نیاز این تالاب بررسی شود. انتظار می‌رود این اقدامات باعث احیای هامون و مهار گردوغبار در منطقه شود.

پریشان؛ تالابی که خودسوزی کرد

تالاب پریشان با مساحت تقریبی 4200هکتار در استان فارس واقع شده است. پریشان در سال53 در فهرست‌های پارک ملی و ذخیرگاه زیست کره و در سال54 به‌عنوان تالاب بین‌المللی ثبت شد. این تالاب در سال 61 نیز در شمار مناطق حفاظت‌شده قرار گرفت. از آنجا که هیچ رودخانه‌ای به این تالاب نمی‌ریزد آب مورد نیاز تالاب از طریق زهاب‌های دشت کازرون تأمین می‌شود اما حفر چاه‌های متعدد در اطراف این تالاب و برداشت بی‌رویه از آب‌های زیرزمینی برای کشاورزی باعث افت سطح آب‌های زیرزمینی شده و دریاچه را خشک کرده است. این تالاب طی سال‌های اخیر براثر خشکسالی، چندین بار دچار خودسوزی شد و پوشش گیاهی آن از بین رفت.

مهم‌ترین عوامل تهدیدکننده: چاه‌های حفر شده در محدوده تالاب
حجم آب: 90درصد تالاب خشک شده

چشم‌انداز

 احیای این تالاب نیازمند پلمب چاه‌های غیرمجاز و بازنگری و کنترل برداشت آب از چاه‌های مجاز منطقه است به همین منظور مدیریت زیست‌بومی تالاب شامل راهکارهای احیا، تدوین شده است. مردم بومی از مشارکت برای اجرای این راهکارها  استقبال کرده‌اند.

بختگان؛ دریاچه سه‌گانه

تالاب بختگان که از 3بخش طشک، کمجان و نیریز تشکیل شده در سال54 به‌عنوان تالاب بین‌المللی پناهگاه حیات وحش بختگان اعلام شد. تالاب و پناهگاه حیات وحش بختگان با 242223هکتار مساحت یکی از مهم‌ترین زیستگاه‌های پرندگان بومی و مهاجر محسوب می‌شود.

مهم‌ترین عوامل تهدید کننده: توسعه  بی‌ضابطه کشاورزی و سدسازی روی رودخانه کر و سیوند که مانع از ورود حقابه این تالاب شده است
حجم آب: کمتر از 10درصد

چشم‌انداز

 مطالعات تعیین دقیق نیاز آبی تالاب در حال انجام است تا براساس آن، نحوه تحویل گرفتن حقابه تالاب عملیاتی شود. باتوجه به اینکه چشمه گنبان یکی از منابع تأمین‌کننده آب تالاب است، نحوه استفاده از این چشمه و اصلاح زهکش‌های کمجان نیز در دستور کار قرار دارد. تدوین مدیریت زیست بومی و بستر‌سازی‌ برای مشارکت مردم از دیگر راهکارهای در حال اجراست تاکنون ، بخشی از کمجان با مشارکت  احیا شده و این روند ادامه دارد.

میانکاله؛ اولین استراحتگاه پرندگان مهاجر

شبه جزیره میانکاله متشکل از جزیره آشوراده و تالاب میانکاله با 66933هکتار در استان مازندران واقع شده است. این منطقه در سال 48به‌عنوان منطقه حفاظت‌شده و در سال54 به‌عنوان تالاب بین‌المللی اعلام شد.  میانکاله به‌دلیل ویژگی‌های منحصر به‌فرد، در سال55 به پناهگاه حیات‌وحش ارتقا یافت وهمزمان به‌عنوان ذخیرگاه زیست کره هم ثبت شد. میانکاله از مهم‌ترین ایستگاه‌های زمستان‌گذارنی پرندگان مهاجر است.

عوامل تهدیدکننده: اجرای طرح گردشگری در جزیره آشوراده، حضور دام و دامداران در منطقه و شکار غیرمجاز و کم آبی.
حجم آب: هم پسروی آب دریا از یک سو و از سوی دیگر، برداشت بی‌رویه از آب‌های ورودی به این تالاب باعث افت شدید آب تالاب و خشک‌شدن خلیج گرگان شده است

چشم‌انداز

بررسی و مطالعه برای کاهش و کنترل برداشت آب‌های زیرزمینی و لایروبی انهار منتهی به این تالاب در دستور کار سازمان حفاظت محیط‌زیست قرار دارد که با اجرای آن معضل کم‌آبی این تالاب برطرف می‌شود.

تالاب انزلی؛ نماد تالاب‌های ایران

تالاب انزلی که نیلوفرهای آبی آن شهرت جهانی دارد و از آن به‌عنوان یکی از مهم‌ترین تالاب‌های جهان و نماد تالاب‌های ایران نام برده می‌شود با 20هزار هکتار وسعت در جنوب غربی شهرستان انزلی و در مجاورت دریای خزر واقع شده است.این تالاب که در سال 1354 در فهرست تالاب‌های بین‌المللی ثبت شده، از زیستگاه‌های مهم پرندگان بومی و مهاجر نیز محل تخم‌ریزی آبزیان به‌ویژه ماهیان خاویاری و استخوانی دریای خزر است. علاوه بر این، زیستگاه بیش از 100گونه پرنده، 50گونه ماهی و صدها گونه گیاهی و جانوری است. یکی از مهم‌ترین کارکردهای تالاب انزلی کنترل سیلاب‌های ناشی از 11رودخانه در منطقه است که در مخزن این تالاب ذخیره و به‌تدریج در دریا رها و مانع از بروز سیلاب‌های مخرب درمنطقه می‌شود. وضعیت تالاب انزلی اکنون به‌گونه‌ای است که درصورت بروز بارش‌های شدید توان مهار سیلاب‌ها را ندارد.

مهم‌ترین عوامل تهدید کننده: یکی از عوامل تهدید‌کننده این تالاب رسوباتی است که به‌دلیل تخریب مراتع و جنگل‌های بالادست سال‌هاست به تالاب وارد می‌شود و هم‌اکنون، انباشته از این رسوبات است. موج‌شکن دوم که با صرف میلیاردها تومان هزینه احداث شده، عامل دیگری است که این تالاب را به‌شدت تهدید می‌کند. این موج شکن مانع از تخلیه رسوب از بندرگاه می‌شود.

حجم آب: حدود 120میلیون مترمکعب
میزان آب در روزهای پرآبی: 460میلیون مترمکعب

چشم‌انداز

 تا‌کنون مطالعات فراوانی برای برون‌رفت تالاب انزلی از شرایط کنونی انجام شده و کارهای زیادی برای کنترل رسوبات ورودی به تالاب در دست اجراست که از آن جمله می‌توان به عملیات آبخیزداری، لایروبی و گابیون‌بندی اشاره کرد. علاوه براین، عملیاتی برای کاهش رسوبات و عمق‌دهی به تالاب در دست اجراست. باوجود این، ضروری است برای موج‌شکن دوم چاره‌اندیشی شود.

 تالاب‌های «یادگارلو، حسنلو و درگه سنگی»، 2تالاب « هامون پوزک و هامون هیرمند»، بختگان، شادگان و انزلی به دلیل وضعیت ناگوار در فهرست تالاب‌های در معرض خطر ثبت شده‌اند

دریاچه ارومیه؛ دومین دریاچه شور جهان

دریاچه ارومیه دومین دریاچه شور جهان با 5هزار هکتار مساحت، بزرگ‌ترین پارک ملی کشور و یکی از زیستگاه‌های مهم پرندگان مهاجر آبزی کشور است. این دریاچه در سال45 به‌عنوان تالاب بین‌المللی و ذخیره‌گاه زیست کره انتخاب شد. طی 2دهه اخیر دریاچه ارومیه بخش عظیمی از منابع آبی خود را از دست داده است. در صورتی که دریاچه احیا نشود به کانون‌های ریزگرد نمکی به وسعت 500هزار هکتار تبدیل خواهد شد که زندگی 14میلیون شهروند ایرانی را تهدید می‌کند.

مهم‌ترین عوامل تهدید کننده: ساخت سدهای متعدد در بالادست، توسعه بی‌ضابطه کشاورزی، حفر 88هزار چاه در اطراف حوضه دریاچه ارومیه و ساخت میانگذر
حجم آب فعلی: 47/1میلیارد مترمکعب
میزان آب مورد نیاز برای رسیدن به شرایط مطلوب: 14میلیارد مترمکعب

 چشم‌انداز آینده

 حوضه آبریز دریاچه ارومیه یکی از حوضه‌های پرآب کشور است. با آنکه متوسط بارش در این حوضه از 380میلی‌متر به 330میلی‌متر رسیده  باز هم این میزان از 205میلی‌متر (میانگین بارش در ایران) بیشتر است. برهمین اساس انتظار می‌رود با مدیریت صحیح آب و خاک که در راهکارهای مصوب ستاد احیای دریاچه ارومیه هدف گذاری شده این دریاچه از وضعیت اسفبار کنونی خارج شود.

شادگان ؛ در معرض انواع آلودگی‌های نفتی و کشاورزی

تالاب شادگان با 328926هکتار مساحت در استان خوزستان واقع شده است. شادگان در سال51 در فهرست پناهگاه‌های حیات وحش و در سال 54 در فهرست تالاب‌های بین‌المللی رامسر ثبت شد. این تالاب از جنوب به خوریات و خلیج‌فارس متصل می‌شود، آب این بخش تالاب شور است. شادگان، بیشترین آب را از شمال و از رودخانه مارون دریافت می‌کند که شیرین است. آب حدفاصل شمال و جنوب تالاب لب‌شور است. حقابه شادگان از رودخانه مارون حدود 2/1میلیون مترمکعب در سال است که بخش محدودی از آن به تالاب می‌ریزد. 15سال است که بخشی از زهاب‌های کشاورزی کشت و صنعت نیشکر به این تالاب وارد می‌شود و اکنون تالاب با این زهاب‌ها سازگاری پیدا کرده است.

مهم‌ترین عوامل تهدید کننده: ورود انواع آلودگی‌های نفتی و زهاب‌های کشاورزی و نیز ساخت وسازهای غیرمسئولانه این تالاب را به‌شدت تهدید می‌کند.
حجم آب: کمتر از یک سوم تالاب آب دارد.

چشم‌انداز

 تأمین حقابه که جزو وظایف دولت است و در هدف‌گذاری‌ها نیز دیده شده از سوی سازمان حفاظت محیط‌زیست در دست پیگیری است تا براساس آن، ‌آب شیرین وارد تالاب بشود و محیط را برای رشد گیاهان آب شیرین و آبزیان فراهم کند. به‌طور کلی حقابه این تالاب 2/1میلیارد مترمکعب است که وزارت نیرو بر 707میلیون مترمکعب آن صحه گذاشته. هرچند که تفاوتی بین این دو رقم وجود دارد اما سازمان حفاظت محیط‌زیست از وزارت نیرو خواسته است تا زمان و نحوه رهاسازی و محل تحویل آب را مشخص کند، براین اساس انتظار می‌رود مشکل شادگان برطرف شود.

جازموریان؛ تالابی در میانه 3 استان

تالاب بین‌المللی جازموریان که از آن به‌عنوان مهم‌ترین حوضه آبریز جنوب استان کرمان نام برده می‌شود با 69600 کیلومترمربع وسعت، بین استان‌های کرمان و سیستان و بلوچستان واقع شده است. این تالاب که هم مرز استان هرمزگان است کارکرد فصلی دارد و فقط در فصل بارش آبگیری می‌شود. جازموریان  بیش از 20سال است به‌دلیل احداث سد جیرفت و بمپور خشک و به بیابان و چراگاه شتر تبدیل شده است.  این سدها مانع ورود ده‌ها رودخانه فصلی و 2رودخانه دائمی بمپور و هلیل‌رود به تالاب شده است. طی 20سالی که جازموریان خشک شده است تنها در سال 95 در پی بارشی دور از انتظار بیش از 60درصد این تالاب آبگیری شد.

مهم‌ترین عوامل تهدیدکننده: گسترش اراضی کشاورزی بدون ملاحظات توسعه پایدار در بالادست و سدهای احداث شده روی رودخانه بمپور و هلیل رود
حجم آب: به‌طور کامل خشک شده

چشم‌انداز

 بازنگری در کشاورزی و تعیین سهم حقابه و تعریف شدن مکانیسم ورود آب به تالاب باعث احیای آن می‌شود؛ براین اساس، سازمان محیط‌زیست تلاش می‌کند با اجرای این راهکارها حداقل در مساحتی کوچک‌تر عرصه‌های این تالاب را مرطوب کند تا کانون‌های ریزگرد در این عرصه‌ها مهار شود.

هورالعظیم؛ تالاب ایرانی - عراقی

هورالعظیم با 127هزار هکتار در غرب استان خوزستان - در انتهای رود کرخه - در منطقه مرزی دشت آزادگان واقع شده است. دوسوم این تالاب در خاک‌های سرزمینی عراق قرار دارد. 80درصد آب این تالاب از انشعابات دجله و 20درصد آن از رودخانه کرخه تأمین می‌شود. ایران توانسته است 70درصد از اراضی تالابی هورالعظیم را که در ایران واقع شده آبگیری کند.

 عوامل تهدید کننده: عملیات نفتی و تخریب‌های ناشی از آن، تأمین نشدن حقابه
حجم آب: یک میلیارد و250میلیون مترمکعب آب از رود کرخه تأمین و به هورالعظیم منتقل شده است. در حال حاضر70درصد از اراضی تالاب که در خاک ایران واقع شده آب دارد.

چشم‌انداز

 باتوجه به اینکه هورالعظیم یکی از کانون‌های بزرگ گردوغبار داخلی است سازمان حفاظت محیط‌زیست با همتایان عراقی در حال رایزنی و هماهنگی است تا با مدیریت مشارکتی این تالاب به‌طور کامل احیا شود.

مکث

گردشگری بی ضابطه، تنها جزیره ایرانی در ساحل خزر را تهدید می‌کند

جزیره آشوراده تنها منطقه از دریای خزر است که تا سال 93و پیش از موافقت سازمان حفاظت محیط‌زیست با اجرای طرح گردشگری در این جزیره، از دخالت‌های غیرمسئولانه مصون مانده بود. این جزیره بخشی از پناهگاه حیات‌وحش میانکاله محسوب می‌شود که در سال1354به‌عنوان ذخیره‌گاه زیست‌کره در فهرست یونسکو ثبت شد.

طرح واگذاری آشوراده نخست سال84و اواخر دولت هشتم و در زمان ریاست معصومه ابتکار بر سازمان حفاظت محیط‌زیست مطرح شد. در آن زمان، مدعیان مالکیت 380هکتار اراضی آشوراده با این ادعا که می‌خواهند آشوراده را تبدیل به کیش دوم کنند، توانستند موافقت سازمان حفاظت محیط‌زیست را برای اجرای طرح گردشگری در این جزیره جلب کنند. با اتمام دولت هشتم و روی کار آمدن دولت نهم، فاطمه واعظ جوادی، رئیس وقت سازمان حفاظت محیط‌زیست، با این طرح مخالفت کرد و با پیگیری از طریق مراجع قضایی و سازمان بازرسی کل کشور اجرای طرح گردشگری در آشوراده غیرقانونی اعلام شد و در سال 86، جزیره آشوراده به سازمان حفاظت محیط‌زیست بازگردانده شد.

ماجرای آشوراده تا سال90مسکوت ماند اما با انتصاب محمد جواد محمدی‌زاده به ریاست سازمان حفاظت محیط‌زیست، واگذاری آشوراده بار دیگر به یکی از مباحث جنجالی زیست‌محیطی تبدیل شد. این بار مالک یکی از شرکت‌های فرآورده‌های لبنی وارد میدان شده بود؛ با این رویکرد که می‌خواهد 50هکتاراز اراضی آشوراده را تبدیل به منطقه گردشگری کند، اما مخالفت شدید فعالان وکارشناسان محیط‌زیست و نیز فشار رسانه‌ها مانع تغییر کاربری آشوراده شد. در آن زمان معصومه ابتکار که ریاست کمیته محیط‌زیست شورای شهر تهران را برعهده داشت یکی از منتقدان جدی واگذاری آشوراده بود.

تغییر کاربری آشوراده برای سومین بار، آبان‌ماه سال 92در دولت یازدهم مطرح شد. معاون اول رئیس‌جمهور در آن زمان گفت که قرار است جزیره آشوراده با همکاری و مسئولیت سازمان میراث فرهنگی تبدیل به قطب گردشگری شود.این بار هم اجرای این طرح با موافقت معصومه ابتکار- رئیس وقت سازمان حفاظت محیط زیست - در دستور کار قرار گرفت. این درحالی است که طی همه این سال‌ها، کارشناسان و منتقدان محیط‌زیست نسبت به پیامدهای ناگوار زیست‌محیطی اجرای طرح گردشگری دراین جزیره هشدار داده‌اند. بنابه باور کارشناسان ، اجرای طرح گردشگری در آشوراده علاوه بر بروز فاجعه زیست‌محیطی، باعث خدشه‌دار شدن وجهه کشور در مجامع بین‌المللی می‌شود.