تئاتر
چرا جشنواره تئاتر فجر دیگر اهمیت گذشته را برای گروه‌های نمایشی ندارد؟
علیه رونق
فهیمه پناه‌آذر- روزنامه‌نگار
روزهایی که برای رسیدن زمان برگزاری تئاتر فجر شمرده می‌شد و اشتیاق به تماشای نمایش‌های جشنواره تئاتر فجر، در صف‌های طولانی بهمن سرد و پربرف هیچ‌گاه از یاد علاقه‌مندان به تئاتر بیرون نمی‌رود؛ هیجان نمایش‌هایی که برای نخستین‌بار در جشنواره فجر روی صحنه می‌رفت؛ نمایش‌هایی از علیرضا نادری، رضایی‌راد، چرمشیر، محمد یعقوبی و... که دوست داشتیم اجرای اول آنها را در همان جشنواره تماشا کنیم و آن را از دست ندهیم.
از دوره‌های پرشور و هیجان شب‌های جشنواره سال‌هاست که می‌گذرد. حالا دیگر تکاپویی برای تماشای نمایش‌ها وجود ندارد و به‌نظر، کارگردانان تئاتر هم تمایلی برای شرکت در این جشنواره ندارند و شاید حضور در جشنواره تئاتر فجر مانند گذشته دیگر برایشان اهمیتی ندارد. دلیلش چیست؟ شاید خیلی‌ها آن را به جشنواره امسال ربط بدهند و دلیلش را وضعیت جامعه و اتفاقات رخ داده در آبان و دی‌ماه بدانند. نمی‌توان این پاسخ را کتمان و انکار کرد اما تنها دلیل این نخواهد بود.
رویه‌ای که تغییر کرد
در دوره‌هایی از نمایشنامه‌نویسان و کارگردانان گرفته تا بازیگران و طراحان صحنه و لباس دوست داشتند که جواز ورود به جشنواره را بگیرند تا کارشان برای نخستین‌بار در جشنواره تئاتر فجر دیده و داوری شود. جایزه گرفتن از هر بخش جشنواره برای خودش اعتبار و برندی را به‌دنبال داشت تا جایی که یکی از المان‌های فروش و استقبال تماشاگران از نمایش در اجرای عمومی این بود که کارگردانی نمایشش از جشنواره جایزه گرفته است یا متن نمایشی توسط داوران برگزیده شده است. این شکل اجرایی تا زمانی ادامه داشت که جشنواره میزبان اجراهای جدید و دیده نشده بود اما در دوره بیست‌وپنجم جشنواره، با سلیقه دبیر جشنواره و موافقت مدیران مرکز هنرهای نمایشی رویه برگزاری آن تغییر کرد.
دیگر اجراهای دیده نشده و تازه جایی در جشنواره نداشتند و براساس قانونی که به یکباره تغییر کرد، نمایش‌هایی در جشنواره حاضر بودند که اجرای عمومی خود را در طول سال داشتند. کم‌کم شور و اشتیاق حضور در جشنواره کم شد. گروه‌هایی که فکر می‌کردند جشنواره برایشان آورده‌ای ندارد دیگر حضور در جشنواره اولویت‌شان نبود و در این اوضاع به‌خاطر اعمال سلیقه و برخی از سختگیری‌ها در طول اجراهای عمومی دیگر اثری از حضور بزرگان تئاتری نبود. حالا انگار تیر خلاص به این جشنواره زده شده؛ جشنواره‌ای که هنوز سنش به 40نرسیده دیگر جذابیتی برای اهالی خود ندارد و اتفاقات و مشکلات نیز به این عدم‌حضور دامن می‌زند.
شاید اگر رویه جشنواره تغییر نمی‌کرد، همچنان اشتیاق برای حضور و رقابت در گروه‌های نمایشی وجود داشت و گروه‌های جوان برای دیده شدن و برگزیده شدن حاضر بودند در جشنواره تئاتر فجر باشند؛ جشنواره‌ای که می‌توانست تأثیر مادی و معنوی خود را در طول سال داشته باشد و تأثیر بیزنسی خود را هم داشت. حالا به‌دلیل آنکه جشنواره آورده‌ای برای گروه‌های نمایشی ندارد و تأثیر بیزنسی هم ندارد، گروه‌ها ترجیح می‌دهند که اجراهای خود را در طول سال داشته باشند؛ چراکه بودن یا نبودن در جشنواره برایشان علی‌السویه است.
قصه متفاوت سی‌وهشتم
شاید داستان جشنواره سی‌وهشتم متفاوت با دیگر دوره‌ها باشد اما آنقدرها هم دور نیست. در این جشنواره هم گروه‌های نمایشی که اجراهای عمومی خود را داشتند در بخش‌های مختلف جشنواره پذیرفته شدند؛ جشنواره‌ای که تحت‌تأثیر اتفاقات سیاسی- اجتماعی قرار گرفته و این اتفاقات باعث شده نسبت به دیگر جشنواره‌های تجسمی و فیلم و موسیقی بیشترین انصراف‌دهنده را داشته باشد؛ به طوری که در 2 روز بیش از 20گروه تئاتر انصراف دادند.
نادر برهانی‌مرند از چهره‌های شناخته شده تئاتر که 2سال است سکان جشنواره را به‌دست دارد، 2دل‌نوشته منتشر کرد؛ دلنوشته‌هایی که از تئاتر و ماهیت تئاتر بود.
در این روزها تنها دبیر جشنواره نبود که گروه‌ها را برای حضور مجدد به جشنواره فراخواند و فرهاد مهندس‌پور که دبیری دوره سی‌وششم را برعهده داشت نیز در نامه‌ای تئاتری‌ها را به حضور همدلانه در تئاتر دعوت کرد. 10روز دیگر جشنواره آغاز می‌شود و قرار است جدول اجراها نهایی شود اما جدول امسال خلوت‌تر از دوره‌های قبل خواهد بود.
جدول خالی و غیبت باربا و کاستلوچی
جدول امسال جشنواره برخی از گروه‌های نمایشی را در خود ندارد. این ماجرا در بخش بین‌الملل هم دیده می‌شود. بخشی که به‌طور حتم متاثر از فضای امنیتی و سیاست بین‌الملل بوده نیز قرار نیست اتفاق جدیدی برای جشنواره رقم بزند. 2 اتفاق عجیبش حضور یوجینو باربا و رومئو کاستلوچی بود که اگر حاضر می‌شدند می‌توانست اتفاق خوبی برای تئاتر فجر باشد. اما این دو هنرمند ایتالیایی و دانمارکی هم با وجود آماده بودن ویزا از حضور در جشنواره منصرف شدند. این دو کارگردان علاوه بر اجرای نمایش در جشنواره، قرار بود کارگاه‌های آموزشی نیز داشته باشند که به‌طور حتم عدم‌حضور آنها مشکلاتی را برای برگزارکنندگان جشنواره به‌وجود خواهد آورد.
بازداشت به جرم تحریم
انصراف 3 گروه نمایشی از مشهد، آغازگر تحریم جشنواره تئاتر فجر و انصراف گروه‌های نمایشی بود. شروعی که برای 3 گروه تئاتری سخت و گران‌تر از دیگر گروه‌ها تمام شد؛ گروه‌هایی که در مشهد و بعد از انصراف از جشنواره تحت فشار قرار گرفتند. شنیده‌ها حاکی از آن است که 3 گروه احضار و بعد اطلاعیه‌ای مبنی بر حضور در جشنواره را امضا کرده‌اند.
اعلام اسامی داوران
در روزهای اخیر اسامی داوران بخش‌های مختلف جشنواره منتشر شده است. به جز بخش رقابتی به‌نظر برگزارکنندگان جشنواره در حال رایزنی برای انتخاب 3داوری هستند که قرار است جذابیت همه جشنواره را یک‌تنه به دوش بکشند. اما هنوز اسامی 3داور مشخص نشده است. قرار است اسامی داوران در نشست خبری جشنواره پیش‌رو اعلام شود.
نامه‌نگاری‌های بی‌نتیجه
یوجینو باربا، کارگردان سرشناس تئاتر که قرار بود به جشنواره تئاتر فجر بیاید، انصرافش را به‌دلیل درگذشتگان سانحه هوایی خواند. وی در نخستین نامه خود به مهرداد رایانی مخصوص از عدم‌حضور گروه نمایشی‌اش نوشته است.
با توجه به نامه اول باربا، مهرداد رایانی مخصوص جواب را برای این کارگردان نوشته و درباره جشنواره تئاتر فجر توضیح داده است. رایانی در این نامه از ضرورت تئاتر گفته و اینکه بهترین اجرای این گروه برای ارائه می‌تواند در ایران باشد. وی در بخشی از نامه آورده:ما تئاتر را زنده نگاه خواهیم داشت تا اندیشه‌هایمان را اعلام کنیم: نه به جنگ در جهان. ما مردم را گرد هم خواهیم آورد تا به تفکر واداریم و ارتباط فکری داشته باشیم. به همین علت است که شما دعوت شده‌اید. این فرصت ماست که حتی ذره‌ای تغییر ایجاد کنیم. این درخواست ما بوده که شما را ملاقات کنیم تا از دانش و تجربه‌تان بهره ببریم و نیز همکاری نزدیکی داشته باشیم.» حتی در نامه رایانی عنوان شده که دکور و وسایل نمایش شما در راه است و ویزای گروه شما نیز صادر شده و امیدواریم در تصمیم خود تجدیدنظر کنید.
اما در نهایت یوجینو باربا در نامه پایانی‌عنوان کرده است: «متوجه استدلال تو هستم. تئاترها باید با سلاح‌های صلح‌آمیز خود که حتی در نیرومندترین شکل هنری‌شان باز هم صلح‌آمیز هستند، به مبارزه ادامه دهند. تاریخ نشان می‌دهد که اثرات آنها می‌تواند موجب تحولات مشهود شود. اما موقعیت‌هایی هست چون سوگواری یا امتناع که در آن هنگام تئاترها می‌بایست از اجرا خودداری کنند. درصورتی که فستیوال پابرجا باشد، تئاتر اودین با شما نخواهد بود.»
