درمیانه جنگ و صلح

با افزایش تنش میان ایران و آمریکا بار دیگر پای میانجی‌ها به تهران و واشنگتن باز شده است. در 2 هفته‌ای که گذشت از امیر قطر گرفته تا وزیر خارجه پاکستان در نقش میانجی وارد مناقشه ایران و آمریکا شدند؛ علاوه بر عمان که به‌عنوان میانجیگر تعامل بین ایران و آمریکا شناخته می‌شود، بعد از افزایش تنش‌ها بین تهران و واشنگتن، سوئیس هم اگر نه در مقام میانجیگر، بلکه به‌عنوان یک واسطه بین 2 کشور روزهای بسیار شلوغی داشت؛ چنان‌که شوخی‌هایی هم در فضای مجازی درباره سفیر سوئیس در تهران صورت گرفت. خردادماه امسال وقتی برخی رفت‌وآمدها به ایران زیاد شده بود، یک رسانه عربی از محمدجواد ظریف، وزیر خارجه کشورمان پرسیده بود آیا هدف از میانجیگری‌ها این است که ایران پیام‌هایی را از طریق این کشورها به واشنگتن منتقل کند؟ که ظریف پاسخ داده بود: ما درخواست میانجیگری نداریم، بلکه با دوستانمان گفت‌وگو می‌کنیم. با کشورهایی که با آنها دوستی عمیق داریم گفت‌وگو می‌کنیم اما تصمیماتی که آنها در رابطه با آمریکا اتخاذ می‌کنند، مربوط به‌ خودشان است. از سوی دیگر بخشی از میانجیگری‌ها هم از زمانی که روابط ایران و عربستان ـ 2 کشور اثرگذار در منطقه ـ به تنش کشید، آغاز شد. در این میان عراق و عمان و در مقطعی پاکستان و کویت بازیگری می‌کردند. حساب عربستان سعودی از آمریکای ترامپ جداست، ‌ایران اگر اخیرا تأکید کرده که هیچ مذاکره‌ای با آمریکا و ترامپ انجام نخواهد داد اما درباره کشورهای منطقه موضع دیگری داشته است و با طرح‌هایی مثل طرح صلح هرمز همسایگان عربی را دعوت به گفت‌وگو کرده است. پیش‌تر سیدعباس موسوی، سخنگوی وزارت امور خارجه ایران درباره میانجیگری پاکستان و عراق برای ترمیم روابط ایران و عربستان گفته بود: «ما حاضریم در هر سطحی چه با واسطه چه بدون واسطه با عربستان مذاکره کنیم». در این گزارش به بررسی نقش همه این کشورهای میانجی و تلاش‌هایی که آنها برای ترمیم روابط بین ایران و عربستان و همچنین آمریکا و ایران کرده‌اند، پرداخته‌ایم:

عمان

   هرگاه نام عمان به میان بیاید، خودبه‌خود نام آمریکا هم در دل آن نهفته است، عمانی‌ها با میزبانی مذاکرات محرمانه بین ایران و آمریکا و زمینه‌سازی‌ آزادی زندانیان 2 کشور نام خود را به‌عنوان میانجیگر در روابط ایران و آمریکا ثبت کرده‌اند هرچند با وخامت حال سلطان قابوس از نقش عمان کاسته شد و در دوره سلطان هیثم مشخص نیست سیاست خارجی عمان بر همان مدار سابق خواهد چرخید یا نه. وزیر خارجه عمان امسال 4بار به ایران سفر کرده که نخستین بار اردیبهشت، سپس مرداد‌ماه و پس از آن آذر‌ماه به ایران آمد. او آخرین بار برای حضور در نشست مجمع گفت‌وگوهای منطقه‌ای که 17دی‌ماه برگزار شد به تهران آمد. در مقابل محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران در حدود یک‌ماه 3بار به مسقط سفر کرد، یک‌بار دوم دی برای رایزنی، بار دوم 22دی برای تسلیت درگذشت سلطان قابوس و دیدار با سلطان هیثم و 5 روز بعد برای دیدار با وزیر خارجه کانادا؛ ظریف و بن علوی البته در نشست‌های بین‌المللی ازجمله نیویورک هم چند باری با هم ملاقات داشته‌اند. عمان علاوه بر میزبانی از مذاکرات محرمانه هسته‌ای در سال 91بین ایران و آمریکا در مواردی مثل آزادی کوهنوردان دستگیر شده آمریکایی هم به‌عنوان واسطه بین 2 کشور عمل کرده بود. اردیبهشت امسال پیش از نخستین سفر وزیر خارجه عمان به تهران در سال 98، حنینه مغیری، سفیر عمان در آمریکا در مصاحبه با سایت المانیتور گفته بود که کشورش آماده است بار دیگر در حل تنش میان 2 کشور ایران و آمریکا نقش داشته باشد. بن علوی، وزیر خارجه عمان در آخرین سفر دوجانبه‌ای که قبل از درگذشت سلطان قابوس به تهران داشت-11آذرماه- علاوه بر رئیس‌جمهور و وزیر خارجه کشورمان در عین حال با علی شمخانی، دبیر شورای‌عالی امنیت ملی و علی لاریجانی، رئیس مجلس شورای اسلامی هم دیدار کرده بود. روایت‌های رسمی از دیدارهای او این خبر را منتقل می‌کرد که وی برای مذاکره درباره صلح هرمز- طرح ایران برای گفت‌وگوهای منطقه‌ای- به تهران سفر کرده بود اما دیدارهای او پیش از سفر به تهران با مایک پمپئو، وزیر خارجه آمریکا در واشنگتن می‌توانست تعبیر به این شود که وزیر خارجه عمان حامل پیامی از سوی آمریکاست. عمانی‌ها البته بی‌گدار هم به آب نمی‌زنند و در جایی که احساس کنند واسطه‌گری معنایی ندارد وارد نمی‌شوند شاید براساس همین استراتژی هم بود که یوسف بن علوی در حاشیه مجمع گفت‌وگوهای تهران با اشاره به اقدام آمریکا در ترور سردار سلیمانی گفت: اکنون فرصتی برای میانجیگری بین تهران و واشنگتن وجود ندارد.

پاکستان

ایران و عربستان همیشه روابط پرفراز و نشیبی داشته‌اند اما از دی‌ماه 94و پس از اعدام شیخ نمر و تجمع اعتراضی مقابل سفارت عربستان که به آتش گرفتن آن انجامید، روابط 2 کشور تیره و تار شد. از آن زمان روابط رسمی ایران و عربستان به موضوع حج منحصر شده با این حال برخی طرف‌ها برای بهبود روابط بین تهران و ریاض وارد عمل شده‌اند؛ هرچند تا‌کنون موفقیتی حاصل نشده است. عمران‌خان، نخست‌وزیر پاکستان در 2 سال 6بار به ریاض رفته و در 6ماه 2 بار به تهران سفر کرده است. شاه محمود قریشی، وزیر خارجه پاکستان بارها از طرف عمران خان برای کاهش تنش ماموریت گرفته، آخرین بار وزیر خارجه پاکستان 2 هفته قبل به تهران آمد و پس از آن به ریاض و واشنگتن رفت. عمران خان در سفری که مهرماه امسال به تهران داشت گفته بود پاکستان با ابتکار خودش می‌خواهد بین ایران و عربستان برای حل اختلافات وارد شود. او گفت که پاکستان میانجی بین ایران و عربستان نیست و نقش تسهیل‌کننده روابط 2 کشور را می‌خواهد بازی کند. شاه محمود قریشی، وزیر خارجه پاکستان که هفته گذشته سفرهایی به تهران و واشنگتن داشت در گفت‌وگو با فاکس‌نیوز گفته بود: هدف اصلی دیپلماسی ما رساندن این پیام بود که تنش‌زدایی به سود همه طرف‌هاست. او گفته بود پاکستان علاقه‌مند به خنثی کردن تنش‌هاست؛ زیرا از نظر ما هرگونه درگیری جدید در منطقه می‌تواند عواقب خطرناکی داشته باشد. عمران خان، نخست‌وزیر پاکستان مهرماه در اجلاس سازمان ملل نیز تلاش‌هایی برای ارتباط بین ایران، آمریکا و عربستان انجام داده بود. او گفته بود: رئیس‌جمهوری آمریکا و ولیعهد عربستان از وی خواسته‌اند تا برای تنش‌زدایی در خلیج‌فارس با رئیس‌جمهوری اسلامی ایران گفت‌وگو کند.

   ژاپن

شینزو آبه، نخست‌وزیر ژاپن اردیبهشت‌ماه امسال زمانی که مشغول بازی گلف با رئیس‌جمهور آمریکا بود ایده‌ای برای سفر به تهران را با او در میان گذاشت که مورد استقبال قرار گرفت، یک‌ماه بعد نخست‌وزیر ژاپن برای نخستین بار به تهران آمد و در دیدار رهبری اعلام کرد حامل پیغام رئیس‌جمهور آمریکاست، با این حال گفته می‌شود ترامپ 48ساعت قبل از سفر آبه موافقت خود با پیشنهاد ژاپن برای کاهش تحریم‌های ایران را برداشته است، این نخستین سفر نخست‌وزیر ژاپن به ایران بعد از انقلاب محسوب می‌شد؛ سفری که طی آن تصویری عجیب از دیدار شینزو آبه با رهبر انقلاب منتشر شد، تصویری که نشان می‌داد نخست‌وزیر ژاپن یک کاغذ که گفته می‌شد پیام رئیس‌جمهور آمریکاست را روی مبل کنار خود گذاشته است. در جریان همان سفر برخی خرابکاری‌ها در دریای عمان علیه نفتکش‌های ژاپنی صورت گرفت که به‌نظر می‌رسید تلاش‌هایی برای تخریب سفر نخست‌وزیر ژاپن به تهران است. در مقابل این سفر حسن روحانی 29آذر عازم توکیو شد، در سفری که به‌نظر برای ارسال سیگنال مثبت به واشنگتن مبنی بر عزم کاهش تنش انجام شد. با این حال ترور سردار سلیمانی توسط آمریکا یک‌بار دیگر پروژه ژاپنی‌ها را به شکست کشاند.

   فرانسه
امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه خیلی تلاش کرد در بحران روابط ایران و آمریکا نقش‌آفرینی کند. مکرون حتی طرحی را برای حفظ برجام ارائه داد. اوج این تلاش‌ها در زمان سفر روحانی به نیویورک مشهود بود، زمانی که مکرون بین اتاق روحانی و ترامپ در رفت‌وآمد بود، دو طرف برای انجام دیدار در قالب نشست 1+5موافقت کرده بودند اما روحانی یک شرط داشت، اول تحریم‌ها لغو شود و نپذیرفتن این شرط طرح مکرون را به شکست کشاند. شهریورماه امسال پیش از اجلاس نیویورک نیز فرانسه تلاش‌هایی را برای حل مناقشه ایران و آمریکا در حاشیه اجلاس سران گروه 7که در بیاریتز فرانسه برگزار می‌شد انجام داد. رهبران 7کشور بزرگ صنعتی ازجمله دونالد ترامپ در همین شهر جمع شده بودند که ظریف به‌طور ناگهانی به فرانسه پرواز کرد. در آن هنگام صحبت‌هایی مطرح شد که طرح فرانسه برای کاهش تنش بین ایران و آمریکا نتیجه داده است. بعدها یک مقام مطلع در وزارت خارجه در روایتی از دست و پا زدن‌های رئیس‌جمهور آمریکا برای گرفتن عکس یادگاری و ملاقات فرمالیته با ظریف‌گفته بود درحالی‌که مذاکره وزیر خارجه ایران و فرانسه در اتاق شهردار بیاریتز برگزار می‌شد ترامپ تلاش داشته اجلاس سران گروه 7را ترک کند و از امانوئل مکرون خواسته بود ترتیب ملاقاتی را بین او و ظریف بدهد.

عراق

بعد از ترور سردار سلیمانی پارلمان عراق جلسه‌ای را برای بررسی اخراج نیروهای آمریکایی از این کشور ترتیب داد. در آن جلسه عادل عبدالمهدی، نخست‌وزیر عراق خبری را داد که حکایت از میانجیگری‌های این کشور بین ایران و عربستان داشت. عبدالمهدی گفت: سردار سلیمانی حامل پیام ایران به نامه عربستان بود که پیش‌تر بغداد آن را در اختیار تهران قرار داده بود. او خاطرنشان کرد که قرار بوده است ساعت ۸:۳۰ دقیقه به وقت محلی سپهبد سلیمانی با وی دیدار کند و پاسخ ایران به عربستان را تسلیم وی کند. وی، محتوای نامه عربستان به ایران را تنش‌زدایی در منطقه اعلام کرد. عادل عبدالمهدی، نخست‌وزیر عراق فروردین امسال با ماموریت کاهش تنش بین ایران و عربستان به تهران سفر کرد. او 3ماه بعد هم با همین ماموریت روانه تهران شد. پس از ترور سردار سلیمانی نخست‌وزیر عراق فاش کرد که سردار سلیمانی برای انتقال پاسخ ایران برای کاهش تنش با عربستان به عراق سفر کرده بود. برهم صالح، رئیس‌جمهور عراق27آبان 97به تهران سفر کرد و از تهران عازم ریاض شد. اردیبهشت‌ماه امسال و بعد از افزایش تنش‌ها بین ایران و آمریکا نخست‌وزیر عراق، فاش کرد نمایندگانی را برای مذاکره با هدف توقف تنش‌ها میان ایران و آمریکا به تهران و واشنگتن می‌فرستد.

قطر

رفت‌وآمد‌های محرمانه مقامات ایران و قطر از ماموریت و نقش تازه قطر در روابط ایران و آمریکا خبر می‌دهد، اردیبهشت امسال خبری مبنی بر سفر محرمانه یک مقام قطری به ایران منتشر شد. یک‌ماه قبل هم وزیر خارجه ایران سفری اعلام نشده به دوحه داشت. از طرفی یک روز بعد از ترور سردار سلیمانی توسط آمریکا، وزیر خارجه قطر در سفری غیرمنتظره به تهران آمد؛ سفری که بعد از ترور سردار سلیمانی تفسیر به تلاش قطری‌ها برای جلوگیری از یک جنگ در منطقه شد. مقامات رسمی قطر هدف سفر را تلاش برای کاهش تنش در منطقه عنوان کرده بودند اما یکی از دیپلمات‌های سابق کشورمان مدعی شد وزیر امور خارجه قطر حامل پیام رئیس‌جمهور آمریکا برای ایران است. امیر موسوی در حساب کاربری خود در توییتر به زبان عربی نوشت: وزیر امور خارجه قطر در سفر به تهران، حامل پیامی از سوی دونالد ترامپ به ایران است. وی افزود: رئیس‌جمهور آمریکا قطر را میانجی قرار داده است تا مانع واکنش ایران به ترور شهید سردار سپهبد قاسم سلیمانی و همراهانش شود. کمتر از یک هفته بعد امیر قطر عازم تهران شد.

سوئیس

سوئیس حافظ منافع آمریکاست در تهران و رسمی‌ترین کانال مذاکراتی بین ایران و آمریکا. سوئیسی‌ها علاوه بر مسئولیت رسمی که در این‌باره دارند در چند‌ماه اخیر 2 پروژه را هم جلو برده‌اند، یکی ایجاد یک کانال مالی برای تجارت کالاهای دارویی و درمانی که مورد موافقت آمریکا قرار گرفته و پروژه دیگر میانجیگری برای آزادی 2 زندانی بین ایران و آمریکا که در روز 16آذر رقم خورد.

چین
شی جین پینگ، رئیس‌جمهور چین در اوج تنش بین ایران و عربستان به هر دو کشور سفر کرد تا بتواند بین دو مشتری خوب خود و نیز دو تامین‌کننده اصلی نفت خود آشتی ایجاد کند. چین اسفند 95برای میانجیگری بین ایران و عربستان اعلام آمادگی کرد.