خاورمیانه
آتش‌بس به وقت مسکو
نیروهای درگیر در لیبی برای امضای توافق آتش‌بس، در مسکو بر سر میز مذاکره نشستند
محمدامین خرمی ـ خبرنگار
آمریکایی‌ها هفته‌ها تلاش کردند تا ژنرال حفتر را که در آستانه تصرف پایتخت لیبی قرار دارد، برای توقف درگیری‌ها قانع کنند اما او در نهایت برای امضای توافق آتش‌بس سر از مسکو درآورد.
ارتشبد خلیفه حفتر، فرمانده نیروهای موسوم به ارتش ملی لیبی و فایز سراج، نخست‌وزیر دولت وحدت ملی این کشور، دیروز به مسکو پرواز کردند تا در مورد امضای یک توافق آتش‌بس مذاکره کنند؛ آتش‌بسی که یک سوی آن روسیه و سوی دیگر آن ترکیه ایستاده است.
گفت‌وگوهای مسکو یک روز پس از آتش‌بس موقت میدانی میان نیروهای درگیر با وساطت روسیه و ترکیه برگزار شد. نیروهای خلیفه حفتر از چهارشنبه گذشته عملیات خود را برای تصرف پایتخت آغاز کردند، اما با مقاومت نیروهای دولت وحدت ملی، نتوانستند وارد مناطق شهری طرابلس شوند. نیروهای وابسته به خلیفه حفتر از 9ماه قبل، پیشروی به سمت پایتخت را آغاز کرده بودند اما به‌دلیل مقاومت نیروهای وفادار به دولت وحدت ملی، در 10کیلومتری طرابلس زمینگیر شدند. عدم‌موفقت سازمان ملل و کشورهای میانجی، به‌خصوص اروپایی‌ها، در حل بحران لیبی باعث شد تا حفتر آغاز عملیات نهایی برای تصرف پایتخت را اعلام کند.
درگیری‌ها از روز شنبه با وساطت روسیه و ترکیه موقتا متوقف شد. دیروز نیز مذاکرات برای برقراری آتش‌بس دائمی ابتدا میان سرگئی لاوروف، وزیر خارجه روسیه و مولود چاووش‌اوغلو، وزیر خارجه ترکیه آغاز شد. طرح مشترک 2کشور سپس در دیدارهای جداگانه لاوروف با خلیفه حفتر و چاووش‌اوغلو با سراج مورد بحث و بررسی قرار گرفت.
مذاکرات مسکو با استقبال مقام‌های سازمان ملل نیز روبه‌رو شده است. طبق اعلام این سازمان، در اثر درگیری‌ها و حملات توپخانه‌ای نیروهای حفتر تاکنون 2200نفر کشته و بیش از 5هزار نفر زخمی شده‌اند. 200نفر از قربانیان، غیرنظامی هستند. درگیری‌ها همچنین باعث شده بیش از 140هزار نفر از مردم از پایتخت بگریزند و آواره مناطق اطراف شوند.
8سال از سقوط حکومت معمر قذافی می‌گذرد اما لیبی همچنان ناآرام است. این کشور پس از قذافی میان گروه‌های سیاسی مختلف تقسیم و عملا به یک کشور چندپاره تبدیل شد. 2دولت، یکی در پایتخت در نیمه غربی کشور و دیگری در بنغازی در نیمه شرقی تشکیل شد و هرکدام خود را دولت قانونی نامید. دولت مستقر در پایتخت را که دولت وحدت ملی خوانده می‌شود سازمان ملل تأیید کرده است اما دولت مستقر در بنغازی از حمایت نظامیان باقیمانده از ارتش لیبی به فرماندهی ژنرال حفتر برخوردار است. 2سال پیش، تلاش‌های بین‌المللی باعث شد تا فایز سراج و خلیفه حفتر بر سر یک آتش‌بس فراگیر و برگزاری انتخابات توافق کنند. اقدامات بعدی سازمان ملل برای برگزاری کنفرانس صلح لیبی و برگزاری انتخابات سراسری در این کشور اما با حمله نیروهای تحت فرمان ژنرال حفتر به طرابلس بی‌نتیجه ماند.
با ورود روسیه و ترکیه به بحران لیبی اما صحنه جنگ داخلی این کشور به کلی دگرگون شد. روس‌ها در کنار برخی دیگر کشورها از خلیفه حفتر حمایت کردند و ترکیه دولت فایز سراج را مورد حمایت قرار داد. روسیه در لیبی نیروی نظامی رسمی ندارد، اما گروه بزرگی از شبه‌نظامیان روس اکنون در کنار نیروهای حفتر قرار گرفته‌اند. ترکیه نیز طی هفته‌های اخیر در چارچوب توافقی با دولت مرکزی لیبی، اعلام کرد به‌زودی نیروهای نظامی‌اش را به طرابلس اعزام خواهد کرد.
دیدار هفته گذشته روسای جمهور روسیه و ترکیه در آنکارا، گره از بحران لیبی گشود. ولادیمیر پوتین و رجب طیب اردوغان برای پایان دادن به درگیری‌ها توافق کردند و این توافق بلافاصله در میدان به توقف درگیری‌ها منجر شد.
نبض صلح لیبی در دست روسیه و ترکیه
2ماه قبل، آمریکایی‌ها با اعزام یک هیأت مذاکره‌کننده به لیبی، تلاش کردند خلیفه حفتر را به ترک مخاصمه با دولت مرکزی این کشور ترغیب کنند؛ تلاشی که نه برای نجات لیبی، بلکه برای جلوگیری از افزایش نفوذ روسیه در شمال آفریقا دنبال می‌شد. هیأت آمریکایی پس از مذاکره ناموفق با حفتر، با صدور بیانیه‌ای تنها به ابراز نگرانی از حضور روس‌ها در شمال آفریقا بسنده کرد.
ولادیمیر پوتین اما برخلاف خواسته آمریکایی‌ها، توانسته علاوه بر خاورمیانه دامنه نفوذ خود را به شمال آفریقا هم بکشاند. ورود او به بحران لیبی و موفقیت در اجرای آتش‌بس اخیر، به یک «کودتای دیپلماتیک» تعبیر شده است. تلاش دیپلماتیک روس‌ها در مورد لیبی در شرایطی به نتیجه نزدیک شده است که اروپایی‌ها طی ماه‌های گذشته دائما درگیر این بحران بوده‌اند. طی این مدت، نشست‌های متعدد مقام‌های اتحادیه اروپا در مورد لیبی راه به جایی نبرد. ایتالیایی‌ها که سابقا لیبی به‌عنوان حوزه نفوذ آنها شناخته می‌شد نیز نتوانستند تغییر‌دهنده مسیر بحران در این کشور باشند. لیبی سال‌ها مستعمره ایتالیا بود و این کشور در سال2011 در کنار فرانسوی‌ها و دیگر اعضای سازمان ناتو در ساقط کردن دولت قذافی نقش کلیدی ایفا کرد.
در میان کشورهای اروپایی، آلمان تلاش کرده است برای حل بحران لیبی، نقش فعال‌تری داشته باشد. مقام‌های آلمانی که از سال2015 به بعد شاهد هجوم پناهجویان به این کشور بوده‌اند، دائما نسبت به تبدیل لیبی به «سوریه دوم» هشدار می‌دهند و اعلام کرده‌اند حاضر به همکاری برای پایان دادن به جنگ داخلی لیبی هستند. روسیه نیز به‌نظر می‌رسد برای تثبیت نقش خود در شمال آفریقا، به بازیگری آلمان به‌عنوان یکی از مهم‌ترین قدرت‌های اروپا راضی شده است. پوتین روز شنبه طی سفر به برلین، با صدراعظم آلمان در مورد پایان جنگ داخلی لیبی دیدار و مذاکره کرد. آنگلا مرکل از تلاش‌های دیپلماتیک روسیه استقبال و اعلام کرد آلمان آماده برگزاری کنفرانس صلح لیبی است.
رجب طیب اردوغان که به‌زودی نیروهای ارتش ترکیه را به لیبی اعزام خواهد کرد تا روی زمین حرفی برای گفتن داشته باشد، تلاش کرده نقش خود را در سمت گفت‌وگوهای صلح نیز پررنگ کند. اردوغان دیروز در یک گفت‌وگوی تلفنی با مرکل، در مورد توافق آتش‌بس در لیبی مذاکره کرد. گفته می‌شود طرح نهایی مورد توافق در مسکو قرار است به‌زودی با حضور پوتین، اردوغان، مرکل و طرفین درگیری‌ها در لیبی در برلین به امضای نهایی برسد.
لیبی صحنه بازی بازیگران خارجی
لیبی به 2دلیل عمده صحنه رویارویی کشورهای مختلف قرار گرفته است. این کشور دارای مخازن عظیم نفت و گاز است و به همین دلیل برای بسیاری از کشورها جذاب است. از سوی دیگر، به قدرت رسیدن نیروهای وابسته به اخوان‌المسلمین در پایتخت، باعث شده تا کشورهای منطقه رو در روی هم در دو سوی درگیری‌ها قرار بگیرند.
کشورهای حامی ژنرال حفتر
امارات: امارات مهم‌ترین حامی خلیفه حفتر به‌شمار می‌رود و علاوه بر پشتیبانی مالی، تسلیحات پیشرفته نظامی در اختیار نیروهای وابسته به او قرار داده است؛ اقدامی که نقض تحریم‌های تسلیحاتی سازمان ملل علیه نیروهای درگیر در لیبی به شمار می‌رود. نیروهای ارتش ملی لیبی از حمایت هوایی امارات نیز برخوردار هستند. امارات پهپادهای چینی خود را برای شرکت در عملیات حمله به طرابلس به صفوف نیروهای خلیفه حفتر اعزام کرده است. سازمان ملل در گزارشی اعلام کرده امارات همچنین سیستم دفاع هوایی Pantsir S-1 ساخت روسیه را نیز در اختیار حفتر و نیروهایش قرار داده است. براساس گزارش‌های دیگر سازمان ملل، امارات جنگنده‌هایش را نیز در اختیار حفتر قرار داده است. اماراتی‌ها به‌دنبال ساقط کردن دولت فایز سراج و در نتیجه کوتاه کردن دست اخوان‌المسلمین از لیبی هستند.
مصر: مصر نیز همچون امارات دشمن اخوان‌المسلمین است و به همین دلیل به حمایت از ژنرال حفتر پرداخته است. ژنرال عبدالفتاح السیسی که در سال2013 با ساقط کردن دولت محمد المرسی به قدرت رسید، گروه اخوان‌المسلمین را یک گروه تروریستی اعلام کرده و فعالیت آن را در مصر ممنوع کرده است. فارغ از این، لیبی و مصر همسایه هستند و توانایی ژنرال حفتر برای کنترل گروه‌های شبه‌نظامی مستقر در مناطق بیابانی هم‌مرز با مصر، برای السیسی ارزشمند است. مصر از طریق مرز مشترک با لیبی، مسیر اصلی تامین سلاح و تجهیزات مورد نیاز نیروهای حفتر است.
فرانسه: فرانسه اعلام کرده در بحران لیبی از هیچ‌یک از طرفین درگیری حمایت نمی‌کند اما فرانسوی‌ها عملا در بزنگاه‌های سیاسی از ژنرال حفتر دفاع کرده‌اند. فرانسه پیش از این مانع تصویب بیانیه اتحادیه اروپا علیه عملیات ژنرال حفتر برای تصرف طرابلس شده است. فرانسه حمایت نظامی و اطلاعاتی از خلیفه حفتر را رد کرده است اما در سال2016، سقوط یک هلی‌کوپتر فرانسوی در نزدیکی بنغازی که به کشته شدن 3سرباز منجر شد، به یک افتضاح سیاسی منجر شد.
روسیه: روسیه نیز همچون فرانسه حمایت رسمی از ژنرال حفتر را رد کرده است اما سال گذشته مانع تصویب بیانیه شورای امنیت سازمان ملل علیه حفتر شد. نیروهای شبه‌نظامی روسیه در کنار نیروهای حفتر در حال جنگیدن هستند؛ موضوعی که بدون هماهنگی با دولت روسیه امکان‌پذیر نیست. روسیه به‌دنبال گسترش نفوذ خود در منطقه خاورمیانه و سپس آفریقاست تا هم قدرت آمریکا را به چالش بکشد و هم خود به‌عنوان یک قدرت فرامنطقه‌ای ظاهر شود.
آمریکا : دولت دونالد ترامپ همچون دیگر مناطق جهان، در لیبی نیز دارای استراتژی مشخصی نیست. دولت باراک اوباما در شکل‌گیری دولت وحدت ملی در طرابلس نقش پررنگی ایفا کرد اما پس از به قدرت رسیدن ترامپ، او اعلام کرد علاقه‌ای به ایفای نقش در لیبی ندارد. با این حال، با آغاز عملیات ژنرال حفتر برای تصرف مناطق بیشتری از لیبی و پررنگ شدن نقش روسیه در این کشور، دولت آمریکا با حفتر که تابعیت آمریکایی نیز دارد وارد مذاکره شد. ترامپ طی چندین تماس تلفنی از او به‌خاطر مبارزه با داعش و به‌دست گرفتن کنترل میادین نفتی لیبی تشکر کرده است. آمریکا نیز همچون روسیه مانع تصویب بیانیه شورای امنیت علیه حفتر شد. اکنون اما با فعال شدن روسیه در لیبی، آمریکا در موضع ضعف قرار گرفته است.
عربستان: به نوشته وال‌‌استریت ژورنال، عربستان برای تامین هزینه‌های عملیات نظامی تصرف طرابلس، ده‌ها میلیون دلار به حفتر کمک کرده است. حفتر سال گذشته طی سفر به ریاض با مقام‌های این کشور ازجمله محمد‌بن سلمان دیدار کرد. این دیدار درست چند روز پیش از آغاز عملیات بود. برای عربستان نیز، حضور نیروهای اخوان‌المسلمین در قدرت باعث حمایت از حفتر شده است.
کشورهای حامی دولت وحدت ملی لیبی
ترکیه: از زمان ایجاد دولت وحدت ملی لیبی در سال2015، ترکیه یکی از حامیان اصلی آن بوده است. برای ترکیه، قدرت‌گیری اخوان‌المسلمین در لیبی اهمیت بسیاری دارد و به همین دلیل به حمایت نظامی و لجستیکی از دولت فایز سراج رو آورده است. تاکنون خودروهای زرهی و پهپادهای ترکیه در لیبی حضور داشته‌اند و بعد از این نیز نیروهای نظامی این کشور به طرابلس اعزام خواهند شد. میادین گاز لیبی در مدیترانه از منظر اقتصادی برای ترکیه اهمیت دارد و دوطرف قرار است همکاری مشترک در این حوزه‌ها را آغاز کنند.
قطر: قطر با حمایت از دولت سراج در طرابلس، در مقابل دیگر کشورهای عرب منطقه خلیج‌فارس قرار گرفته است. یکی از محورهای اصلی اختلاف میان قطر با عربستان و امارات همین حمایت دوحه از دولت سراج است. قطر در ساقط کردن دولت قذافی در سال2011 نقش کلیدی داشت و از نیروهای مخالف او حمایت مالی و تسلیحاتی گسترده کرد. اکنون دولت سراج نیز از چنین حمایتی از سوی دوحه برخوردار است.
