دارو در گردنه‌های تاریخی

نورا عباسی_روزنامه نگار
 
مصیبت دارو در سال‌های اخیر با سیاست ‌خارجی و تحریم گره خورده و داغ‌های بسیاری بر دل بیمارها به جا گذاشته است. اما واقعیت ماجرا این است که مشکلاتی که با اسم رمز دارو در حوزه بهداشت و درمان مطرح شده‌اند، محدود به روزگار ما نیستند؛ نکته‌ای که با سرک کشیدن در میان اخبار و اطلاعات سال‌های بعد از انقلاب تأیید می‌شود.  اگر از سال‌های خاص و پرالتهاب ابتدای جنگ بگذریم، به سال‌های دهه60 و 90می‌رسیم که هر کدام بنابر دلایلی بحث دارو را بر سر زبان‌ها انداختند؛ یکی برای مصرف بی‌رویه دارو و دیگری نیز برای کمبود دارو.

روزگاری که دارو نقل و نبات بود
سال66، ‌درست همان زمان که کشور از بحران جنگ خلاصی یافته بود، سیاست‌های جدیدی در حوزه دارو پیگیری شد. مسئولان در آن زمان تصمیم گرفتند که بیش از90میلیارد ریال فراورده‌های دارویی در قالب اجرای طرح تامین دارو به واحدهای درمانی- دارویی بخش خصوصی و دولتی ترزیق شود و از سوی دیگر برنامه تولید حدود 2میلیارد و 880میلیون قرص را اجرا کردند.
این برنامه‌های دارویی سبب شد تا دارو محبوبیت خاصی در میان خانواده‌ها پیدا کند و مصرف بی‌رویه دارو در سال66 به‌عنوان یکی از چالش‌های جدی در حوزه بهداشت و درمان مطرح شود.
براساس آمار آن سال -جدا از بحث استفاده دارو در جنگ- مصرف آمپول 72درصد، سرم 60درصد، پودر خوراکی 60درصد، شربت 60درصد، محلول 48درصد، پماد 48درصد، قطره 36درصد و کپسول 30درصد افزایش یافته بود و حتی مصرف استامینوفن در کشور به حدود 222هزار کیلو و مصرف آسپرین 123هزار کیلو در سال رسیده بود. در سال66 آنتی‌بیوتیک‌ها در صدر لیست محبوب‌ترین‌ها قرار گرفتند، چرا که بسیاری از پزشکان بدون درنظر گرفتن پیامدهای دارو، نسخه‌ بیماران را به آنتی‌بیوتیک‌های متنوع مزین می‌کردند. در این میان برخی انگشت اتهام در رابطه با مصرف بالای دارو را به سمت داروخانه‌ها نشانه رفته و معتقد بودند که داروخانه‌ها به‌دلیل سود بالاتر، فروش بیشتر را انتخاب کرده بودند.

دارو نایاب شد
در گذر زمان، از اواخر دهه 60 تا اوایل دهه 90، دارو در قامت یک موضوع بحرانی در رسانه‌ها مطرح نشد و بازار دارو با تکیه بر تولید داخلی و خارجی به مسیر خود ادامه داد، اما با شروع دور جدید تحریم در سال‌های 90و 91، کابوسی عمیق بر بازار دارو مسلط شد.
قیمت دلار از 1100تومان در سال 89 به 3800تومان در سال 91 رسید. این تغییر در بازار ارز مصادف بود با دور جدید تحریم‌ها علیه ایران که از اواخر سال 1390 آغاز شد و نتایج آن در سال 1391 نمود بیشتری پیدا کرد. تحریم‌ها و تورم‌های اقتصادی، دارو را به بدترین شکل ممکن در بحران قرار داده و گرانی داروها از یک سو و کمبود آنها از سوی دیگر، بیماران را با مشکلاتی مضاعف روبه‌رو کرده بود.
در آن زمان تأمین دارو با بن بست مالی مواجه شده بود و کشور برای تامین داروی مورد نیاز باید 2میلیارد و 500میلیون دلار ارز تامین می‌کرد. موضوع در سال 91 چنان بحرانی شد که مرضیه وحید‌دستجردی که در آن زمان ریاست وزارت بهداشت را برعهده داشت، در نیمه دوم سال 91 چندین بار از بانک مرکزی و تامین‌نشدن ارز دارو گلایه کرد و حتی دست به افشاگری زد. اما بحران نبود دارو تنها به گلایه و افشاگری ختم نشد و کمبود دارو به شکل مستقیم و غیرمستقیم، مهر باطل شد را بر شناسنامه برخی از بیماران ثبت کرد؛ مانند بحث کمبود داروی بیهوشی و دست به دامن شدن پزشکان به داروهای بیهوشی قدیمی. آنطور که محمد مهدی قیامت،رئیس انجمن بیهوشی و مراقبت‌های ویژه در سال 91 به رسانه‌ها گفته بود: «اوضاع داروهای بیهوشی به مرحله نگران‌کننده رسیده است و ما در مواردی شاهد خطرات جانی برای برخی بیماران هستیم که منجر به مرگ بیماران شده است، اما برخی بیمارستان‌ها بنا به دلایلی روی تبعات جانی کمبود داروهای بیهوشی سرپوش می‌گذارند».

تحریم‌هایی با طعم دارو
«حقیقت این است که آمریکا هیچ‌وقت تحریم غذا و دارو را انجام نمی‌دهد، به‌دلیل اینکه معاملات مالی مرتبط با نیازهای بشردوستانه است و آنها از تحریم‌ها معافند.»، مایک پمپئو، وزیر امور خارجه آمریکا با انتشار این توئیت در سال 2018 تلاش کرد تا تأثیر تحریم‌ها بر موضوع دسترسی ایران به دارو و غذا را انکار کند، اما واقعیت در ایران طور دیگری رقم خورده است. در واقع همان مشکلی که اوایل سال 90 به‌واسطه دور جدید تحریم، گریبان بازار دارو را گرفت، چند سال بعد و با روی کار آمدن ترامپ با شدت بیشتری پیگیری شد و حتی بسیاری از مسئولان کشورمان از این اتفاق به‌عنوان مصداق نقض حقوق بشر یاد می‌کنند. هر چند مقامات آمریکایی تلاش می‌کنند تا خود را از معضل کمبود دارو در ایران تبرئه کنند، اما آنتونیو گوترش، دبیرکل سازمان ملل متحد، در گزارشی که چند‌ماه پیش درباره وضعیت حقوق بشر در ایران ارائه داده بود، برای نخستین‌بار به این موضوع پرداخت.
دبیر کل سازمان ملل اعلام کرد که «نهادهای حقوق بشری ابراز نگرانی کرده‌اند که تحریم‌ها و محدودیت‌های بانکی ممکن است به‌طور غیرقانونی بر تولید، دسترسی و توزیع داروها و تجهیزات و لوازم پزشکی تأثیر بگذارد. داروهای خارجی، به‌ویژه داروهای تخصصی مورد نیاز برای درمان بیماری‌های صعب‌العلاج همچون سرطان، بیماری‌های قلبی، تالاسمی و‌ام‌اس یا بیماری‌های نادر از اوایل سال 2018 کمیاب شده‌اند.» تا اینگونه، دلیل بحران‌های دارویی ایران در سال‌های اخیر هویدا شود.