فولاد و فرونشست در سیرجان

الهام مصدقی راد _‌خبرنگار 

رئیس‌جمهور یکشنبه گذشته با حضور در استان کرمان و شهرستان سیرجان، روبان افتتاح کارخانه فولاد سیرجان را قیچی کرد. شهری که به‌دلیل برخورداری از معادن فولاد، به قطب فولاد کشور معروف است، اما درعین حال با کم‌آبی نیز روبه‌رو است. سال93، ‌استاندار وقت کرمان درحالی از تبدیل‌شدن سیرجان به قطب فولاد کشور خبر داد که خود بر وجود مشکلات ناشی از کم‌آبی در این استان نیز تأکید کرد. عیسی کلانتری، رئیس سازمان محیط‌زیست نیز چندی قبل تأیید کرده بود که صنایع فولاد به‌دلیل آب‌بر بودن این صنعت باید در شهرهای ساحلی کشور گسترش یابد. نقاط مختلفی از استان کرمان به‌دلیل برداشت بیش از اندازه آب از منابع زیرزمینی با مسئله فرونشست مواجه است. گسترش صنایع آب‌بر در این استان نیز بر نگرانی‌ها دامن زده است.
کارشناسان محیط‌زیست در گفت‌وگو با همشهری اعلام کرده‌اند که به جز بحران فرونشست، شورشدن سفره‌های آب زیرزمینی در سیرجان نیز از دیگر مشکلات این شهرستان است و لازم است در توسعه صنایع آب‌بر همچون فولاد در این منطقه به موضوع «جایگزینی مصرف» توجه شود تا از فشار بیش از اندازه بر منابع آبی شهر سیرجان کاسته شود.

براساس اعلام سازمان نقشه‌برداری کشور، استان کرمان از نخستین استان‌های کشور است که چند سال قبل نشانه‌های فرونشست در آن مشاهده شد و این بحران در کرمان همچنان ادامه دارد. برداشت بیش از اندازه از سفره‌های آب زیرزمینی به‌ویژه برای کشاورزی و کشت محصول بسیار آب‌بر پسته، از دلایل تشدید بحران فرونشست زمین است.
براساس اطلس‌های تهیه شده توسط سازمان نقشه‌برداری کشور، رفسنجان، سیرجان، کرمان، زرند و بهرمان نیز ازجمله نقاط دارای فرونشست در استان کرمان اعلام شده‌اند که حداکثر نرخ فرونشست در سیرجان، سالانه 16.3سانتی‌متر است. رفسنجان نیز دارای حداکثر نرخ 31.1سانتی‌متر فرونشست در سال، بهرمان با سالانه 38.9سانتی‌متر در سال و شهر کرمان نیز دارای حداکثر 29.2سانتی‌متر فرونشست در سال هستند که دشت‌های کرمان را در زمره دشت‌های بحرانی از لحاظ فرونشست قرار داده‌اند. فرونشست رخ داده در دشت‌ها، کارخانجات و تاسیسات، جاده‌های مواصلاتی و خطوط انتقال انرژی را نیز تهدید می‌کند و وقتی به مراکز جمعیتی نزدیک شود نگرانی‌ها نسبت به امنیت زیست شهروندان افزایش می‌یابد.
مسعود شفیعی، رئیس سازمان نقشه‌برداری کشور درخصوص بی‌توجهی به مکان استقرار فعالیت‌های مختلف کشاورزی، صنعتی و توسعه شهری با وضعیت منابع آبی و خسارت‌های وارد آمده بر زمین، بر موضوع آمایش سرزمین تأکید کرد و به همشهری گفت: «مدیران باید در توسعه زیرساخت‌ها، نگاه بلندمدت را مدنظر قرار دهند که متأسفانه گاه به‌دلیل فشار نیروهای محلی بر مرکز ‌و گسترش برخی زیرساخت‌ها، روند عادی زندگی را در برخی مناطق کشور با خطر مواجه می‌کند.»

آب‌های زیرزمینی سیرجان شور شدند
رسول میرعباسی، رئیس مرکز تحقیقات آب شهرکرد درخصوص افتتاح کارخانه فولاد سیرجان در استان کرمان می‌گوید: توسعه صنایع بر منابع آب در مناطق مختلف کشور تأثیرگذار است و افزایش بار جمعیتی شاغلان در این صنایع نیز فشاری مضاعف بر منابع آبی است. او به همشهری می‌گوید: «سیرجان به جز مشکل فرونشست با بحران دیگری نیز روبه‌رو شده و آن هم شورشدن منابع آب زیرزمینی است.»
به گفته میرعباسی، منطقه‌ای در سیرجان به نام «کفه نمک» وجود دارد که سفره آب شور دارد. چون وقتی از سطح سفره آب زیرزمینی شیرین به‌دلیل برداشت زیاد کاسته شود، سفره‌های زیرزمینی آب، شور می‌شوند. یعنی به ازای هر یک‌مترمکعب که از سطح آب شیرین کاسته شود، 40مترمکعب آب شور هجوم می‌آورد و سفره آب شیرین را شور می‌کند و از کیفیت آن می‌کاهد. رئیس مرکز تحقیقات آب شهرکرد می‌گوید: شور شدن آب، پیامدهای منفی هم به‌دنبال دارد. در سیرجان هم کیفیت محصولات کشاورزی را تغییر می‌دهد و هم چرخه شوری آب دوباره تکرار می‌شود. چون قنات‌هایی که به‌دلیل کاهش سطح آب‌های زیرزمینی، خشک شده‌اند دیگر مورد استفاده کشاورزان قرار نمی‌گیرند و آنها برای آبیاری محصولات‌شان که عمدتا پسته و بسیار آب‌بر است، در نقاط جدید چاه حفر می‌کنند. این عامل با کاهش بیشتر سطح آب، بحران فرونشست و شورشدن بیشتر آب را تشدید می‌کند.
رئیس مرکز تحقیقات آب شهرکرد این را هم می‌گوید که حتی اگر آب مورد نیاز برای صنایعی همچون کارخانه فولاد سیرجان از سدها تامین شود، باز هم اشکالات دیگری ایجاد می‌شود.
به گفته او، حقابه بخش صنعت، کشاورزی و شرب در سدها تعریف شده است. اما زمانی‌که به دلایل مختلف حقابه به درستی تامین نشود، از سهم حقابه محیط‌زیستی کاسته می‌شود و رودخانه‌هایی که باید آب در آنها جاری باشد، خشک می‌شوند و محیط‌زیست دچار آسیب خواهد شد. 

غفلت از «جایگزینی مصرف» در بهره‌برداری از منابع آب 

محمد درویش، کنشگر محیط‌زیست با اشاره به تنوع جاذبه‌های گردشگری، تاریخی و طبیعی استان کرمان به پتانسیل‌های معدنی این استان اشاره کرد و به همشهری گفت: «فعالان محیط‌زیست هیچ‌گاه مخالف توسعه صنعتی نیستند. اما نگرانی‌شان این است که در راه این توسعه، ملاحظات محیط‌زیستی نادیده گرفته شده و منجر به پایین‌رفتن سطح آب زیرزمینی شود و کانون‌های گردوغبار را افزایش دهد و جنگل‌ها را تخریب و روستاها را نیز متروک کند. اگر تمامی این موارد در مسیر توسعه و فعالیت‌های صنعتی درنظر گرفته شود، کمترین مقاومت محیط‌زیستی در برابر این فعالیت‌ها و گسترش کارخانه‌ها وجود خواهد داشت.» درویش با اشاره به آب بری صنعت فولاد به موضوع «جایگزینی مصرف» اشاره کرد و گفت:‌ «باید برای توسعه یا احداث چنین صنایعی به جای افزایش فشار در برداشت آب، به فکر جایگزینی آن باشیم. یعنی مثلا رئیس‌جمهور با صراحت اعلام کندکه  برای احداث این کارخانه، 2چاه آب کشاورزی را بسته و شاغلان این بخش را به حوزه صنعت منتقل کرده‌ایم تا نه بیکاری رخ دهد و نه بر میزان برداشت آب، افزوده شود و ارزآوری بیشتری به کشور صورت بگیرد. اما متأسفانه این اتفاقات رخ نمی‌دهد. پس وقتی این جایگزینی‌ها انجام نمی‌شود بهتر است این صنایع به شهرهای ساحلی منتقل شوند.»  دراین دیدگاه، وقتی جایگزینی محقق نشود، هم فشار بر منابع آب زیرزمینی افزایش می‌‌یابد و همانگونه که رئیس مرکز تحقیقات آب شهرکرد اشاره کرد، از حقابه‌های محیط‌زیستی برای تامین کسری حقابه صنعت یا کشاورزی هم استفاده خواهد شد. محمد درویش تأکید می‌کند: «یکی از نگرانی‌های حوزه محیط‌زیست و فعالان این عرصه، آن است که صاحبان صنایع در ابتدا اعلام می‌کنند که از منابع زیرزمینی، آب برداشت نخواهند کرد. اما بعدا اینگونه نخواهد شد. از آنجا که صنعت هم قلدر است، مدیران محیط‌زیست نیز به‌دلیل نفوذ صاحبان صنایع، به راحتی امکان ورود به این مسائل ندارند.»