چیدن چارچوب‌های تازه برای تئاتر

فهیمه پناه‌آذر ـ روزنامه‌نگار

 دستور‌العمل صدور پروانه اجرای نمایش، این روزها سروصدای زیادی به پا کرده است؛ تدوین و تنظیم آیین‌نامه جدید براساس مصوبه‌461 شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در سال‌79 که قرار است به مرحله اجرا برسد. دستورالعمل 7صفحه‌ای که در بندها و بخش‌های مختلف چارچوب جدیدی را بعد از 20سال در تئاتر ایجاد کرده اما منتقدان زیادی هم دارد؛ منتقدانی که معتقدند این کار محدودیت در فعالیت هنرهای نمایشی ایجاد خواهد کرد. اما شهرام کرمی، مدیر مرکز هنرهای نمایشی می‌گوید: «این محدودیت نیست بلکه راهی است برای رسیدن به تئاتر حرفه‌ای.» هرچند کرمی این نکته را هم یادآور می‌شود که آیین‌نامه برای رسیدن به مرحله اجرا نیازمند همفکری اصناف تئاتر و هنرمندان بوده و اگر در زمان اجرا مشکلاتی را ایجاد کند، به‌طور حتم نیازمند بازنگری دوره‌ای است. باید دید این دستور‌العمل به مرحله اجرا خواهد رسید و یا باز هم آزمون و خطایی است که مانند برخی دیگر از شیوه‌نامه‌ها با گذشت زمان مهمان بایگانی می‌شود.





چرا تصمیم گرفتید در قوانین موجود در شورای‌عالی انقلاب فرهنگی بازنگری کنید؟
در حوزه هنرهای نمایشی مصوبه قانونی 461 شورای‌عالی انقلاب فرهنگی اصول و ضوابط صدور پروانه نمایش و... وجود داشته و تشریح شده است که مبنای فعالیت آن، شورای نظارت و ارزشیابی بوده اما نکته‌ای که واضح و روشن است اینکه در راستای شفاف‌سازی و اطلاع‌رسانی اصول و قوانین منسجم و مدون، سال گذشته مقرر شد تا آیین‌نامه جمع‌آوری شود. آیین‌نامه‌ای که هم‌اکنون گردآوری شده و مراحل اداری خود را طی کرده، بسیار منسجم و براساس شناخت قوانین بالادستی و متکی بر همان قوانین شورای‌عالی انقلاب فرهنگی و مصوبه‌461 است. در بخش ضوابط موجود مرکز هنرهای نمایشی در چند سال اخیر مشکلاتی داشته که این مشکلات با افزایش اجراها و گسترش هنر نمایش بیشتر هم شده است و باید بازنگری صورت می‌گرفت اما باز هم تأکید می‌کنم که این بازنگری بدون نقض‌کردن قوانین بالادستی بوده و برایش ضوابطی همچون ظرف زمانی و... وضع شده است. این آیین‌نامه می‌تواند مرجع شکایت هنرمندان به شکل شفاف باشد اما یکی از مواردی که در آیین‌نامه آمده و باعث نگرانی شده، شرایط لازم برای صدور مجوز اجراست.
  بسیاری از هنرمندان معتقدند که این شرایط تعیین‌شده محدودیت برای فعالیت‌کردن در حوزه تئاتر است؟
ببینید این شرایط به معنی احراز صلاحیت هنری یک هنرمند نیست، بلکه مبنا حفظ جایگاه و‌ شأن هنری افراد است. شرایط لازم برای صدور مجوز قبل‌ترها نیز تعیین شده و بازنگری انجام داده‌ایم که حق کسی را نقض نمی‌کند. همه کسانی که در حوزه کارگردانی کار می‌کنند، به شکلی هویت هنری دارند؛‌ یا تحصیلات آکادمیک دارند یا در آموزشگاه‌های هنری و تئاتر دوره دیده‌اند و هویت هنری خود را دارند. تعیین صلاحیت نیز به این دلیل است که ما بتوانیم به تئاتر حرفه‌ای ورود داشته باشیم. من فکر نمی‌کنم که آیین‌نامه برای هنرمندان تئاتر محدودیت ایجاد کند. مگر غیر از این است که روابط هنری وجود دارد. حالا اگر یک هنرمند بتواند شایستگی یک هنرمند جوان را تأیید کند، چه اتفاقی خواهد افتاد؟ معتقدم این به هنرمندان تئاتر هم آزادی عمل می‌دهد. ببینید اگر قرار باشد فردی وارد حوزه تئاتر شود که هیچ رابطه‌ای با این هنر ندارد، ما به‌عنوان مرکز هنرهای نمایشی چه جایگاهی می‌توانیم برایش قائل باشیم. حرف ما همانطور که گفتم رسیدن به تئاتر حرفه‌ای است نه آماتور.
 یعنی کسانی که در مراکز و آموزشگاه‌های تئاتری هستند، به‌عنوان افراد آماتور می‌توانند اجرای تئاتر داشته باشند؟
بله، به‌طور مثال کسی که در کانون پرورش فکری است، کسی که آموزش‌دیده تئاتر حوزه هنری یا آموزشگاه‌های تئاتری است، می‌تواند در همان مراکز، اجرای تئاتر خود را داشته باشد تا بعدها وارد دنیای حرفه‌ای تئاتر شود. وقتی وارد حوزه تئاتر حرفه‌ای می‌شود، به‌طور حتم نیازمند معرفی خواهد بود. نکته‌ای که دوستان به این آیین‌نامه اشاره کرده و آن را مورد اشکال می‌دانند، فکر می‌کنند محدودیت است اما باز هم می‌گویم این محدودیت نیست بلکه معیاری برای ورود به تئاتر حرفه‌ای است. این مورد باز هم در شورای‌عالی انقلاب فرهنگی ذکر شده است. نکته دیگر این است که وقتی این آیین‌نامه اجرایی شود، به‌خود هنرمندان استناد شده و دولت آن را به دوش خود هنرمندان گذاشته است. اگر این تأیید را بدنه مرکز انجام می‌داد، می‌شد ایراداتی به آن گرفت که در چارچوب دولت و تحت نظارت دولت است.
 اما در این میان آموزشگاه‌های تئاتری و مراکز مرتبط با تئاتر ما نیز در ضوابط و حتی عملکردشان ضعف‌هایی دارند که به هر حال باعث می‌شود این آیین‌نامه نتواند به اهداف دقیقش برسد.
وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی بخش‌های مختلفی دارد که هر کدام نیز وظایف خود را دارند. در بحث آموزشگاه‌های تئاتر و صدور مجوز برای فعالیت معتقدم که مشکلات و ایراداتی وجود دارد اما باید بخش‌های دیگر ارشاد نیز دست به‌کار شده و در ضوابط خود بازنگری داشته باشند. همه در طول این سال‌ها اعتراض داشتیم که برای اجرای نمایش‌ها و ارزیابی و ارزشیابی آنها ضوابط مشخص نبوده و اجرایی نمی‌شود، امیدوارم این آیین‌نامه بتواند کمک کند. خیلی‌ها نقد دارند که فلان سرمایه وارد تئاتر می‌شود، چرخش پول در آموزشگاه‌های تئاتر اشتباه است؛ مشکلاتی در تربیت نیروی تئاتری وجود دارد، اما همه اینها نیازمند بازنگری است. همانطور که در سینما حداقل چارچوبی تعیین شده و فعالیت خود را دارد، در تئاتر هم نیازمند این امر هستیم.
هم‌اکنون این آیین‌نامه با توجه به ایراداتی که دارد، اجرایی خواهد شد؟
آیین‌نامه تأییدشده و برای اجرا نیز ابلاغ شده اما همانطور که در آیین‌نامه نوشته شده است، باز هم با توجه به مشورت‌های هنرمندان می‌توان بازنگری‌هایی را داشت. وقتی هم که به مرحله اجرا برسد، در عمل می‌توان مشکلات را دید و بازنگری‌های لازم را انجام داد.
با همه نقدها، تضمین اجرایی این آیین‌نامه چیست؟ خیلی از شیوه‌نامه‌ها برای عملیاتی‌شدن آماده اما بایگانی شده‌اند.
تضمین هر سندی به حمایت جامعه هنری بستگی دارد. باید خود را مقید به آن بدانیم و سعی کنیم با برنامه‌ریزی هرچه بهتر انجام دهیم اما تداوم آن به‌خود هنرمندان و کمک و راهنمایی صنوف تئاتری نیز بستگی دارد.
 در بخشی از این آیین‌نامه زمانبندی صورت گرفته، فکر نمی‌کنید این نوع زمانبندی یک نوع ترافیک و نابسامانی ایجاد کند؟
در تهران هر شب 140نمایش روی صحنه می‌رود. همه کارهای اداری و مجوزها و... بر عهده شورای نظارت و ارزشیابی بوده. آن چیزی که به‌عنوان شفافیت مطرح کردیم، ملزم به تکریم هنرمند و پاسخگویی به ارباب رجوع است. وقتی می‌گوییم دریافت اقلام تبلیغی برای بررسی 15 تا 30روز قبل از اجرا‌ست، می‌خواهیم نظمی به اجراها و تبلیغ هر نمایش بدهیم. سعی بر این است که با یک اصول منظم اجرایی همراه باشیم و این کار برنامه‌ریزی در گروه‌ها را ایجاد می‌کند و ما هم اصولی برای پاسخگویی به هنرمندان خواهیم داشت. در شیوه‌نامه تصریح کردیم که حق شکایت با هنرمند است.
موافق هستید‌ آیین‌نامه تدوین‌شده در 7صفحه به‌طور حتم ایراداتی دارد؟
با برخی ‌صحبت‌های شما موافق هستم. از حالا نمی‌توان پیش‌بینی موفقیت یا عدم‌موفقیت آیین‌نامه را داشته باشیم و همانطور که گفتم باید در اجرا این موضوع را ببینیم که چقدر می‌تواند به تئاتر کمک کند و اگر مشکلاتی ایجاد کرد، باید درصدد رفع نواقص بربیاییم و به سرعت بازنگری را انجام دهیم. بدانیم که برای خیلی از امور موجود در هنرهای نمایشی قوانین ثابت و وضع‌شده نداریم.
یکی از این شیوه‌نامه‌ها برای تماشاخانه‌های خصوصی است؛ زمان زیادی گذشته اما اجرایی نشده.
کارهای شیوه‌نامه انجام شده و در حال بررسی و کارشناسی حقوقی آن هستیم که اگر به مرحله اجرا برسد، بسیاری از مشکلات حل خواهد شد.


از آیین‌نامه نترسیم

تغییر و تحول شرایط و وضعیت در پدیده‌های مختلف اجتماعی و فرهنگی، به ضوابط و شیوه‌های متناسب ‌نیاز دارد. ضوابط براساس شرایط و اقتضای یک موضوع ایجاد می‌شود یا تغییر می‌کند. حوزه فرهنگ و هنر نیز نسبت به دو سه دهه گذشته تحول و تغییر کم نداشته. مثلا 30 سال قبل حرفی از تئاتر خصوصی نبود یا سالن و تماشاخانه‌ای که وابسته به دولت نباشد، فعال نبود و باور برگزاری حراج آثار هنری در هنر ایران دشوار بود. فهرستی از تفاوت‌ها و تمایزها را در وضعیت کنونی هنر با 2 یا 3دهه پیش می‌توان بیان کرد. اما رویه‌ها و شیوه‌هایی که در هنر ایران به‌کار گرفته می‌شود، مانند اعتبار و بودجه حمایتی متناسب با تحولات هنر پیش نرفته است. طبق یک توافق نانوشته جشنواره‌های هنری فراوانی برگزار می‌شود که بعضی از آنها موازی هستند و یا دستاوردی ندارند و بخش مهمی از بودجه محدود هنر هم صرف این رویدادها می‌شود. چندی پیش دستورالعمل پروانه اجرای نمایش منتشر شد که براساس مصوبه شورای‌عالی انقلاب فرهنگی در سال‌79 بازنگری شده و در آخر این دستورالعمل آمده طی فرایندی در داخل وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی تغییر در این دستورالعمل ممکن است. مواردی در این دستورالعمل هست که انتقادهایی به‌دنبال داشته مانند ماده2 که برای کارگردان یکی از شروط فارغ‌التحصیلی از دانشگاه در رشته تئاتر، یا آموزش در آموزشگاه هنری، تأیید یک تشکل یا صنف و یا 3هنرمند شناخته‌شده تئاتر را درنظر گرفته است. این ماده به‌عنوان محدودیتی در کارگردانی تئاتر از سوی بعضی از فعالان تئاتر قلمداد شده؛ هرچند شورای نظارت و وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی به‌عنوان بخش دولتی در این زمینه خود را صاحب‌نظر ندانسته و اظهارنظر در این مورد را به صنف و خود هنرمندان واگذار کرده است. در این دستورالعمل حقوق مترجمان نیز برای نخستین‌بار درنظر گرفته شده است که البته مراجع و مراکزی مانند انجمن‌های ادبی هنری یا دانشگاهی و یا سابقه مترجم، ملاک قرار گرفته و باز هم دولت تأیید تخصص را به تشکل‌ها و متخصصان سپرده است. شاید اگر یک صنف فراگیر فعال در حوزه تئاتر بود و تعامل و اعتماد قابل‌توجهی در بین تئاتری‌ها بود، این انتقادها کمرنگ‌تر می‌شد، اما مواردی هم در این دستورالعمل هست که برای وزارت فرهنگ و ارشاد اسلامی شفافیت و پاسخگویی بیشتر را موجب می‌شود. فرایند صدور مجوز از راه سامانه ضمن کاهش مراجعه حضوری و صرف وقت کمتر می‌تواند به شفافیت مجوزها و متقاضیان در نوبت و زمان بررسی درخواست‌ها و همچنین رفع تبعیض در بررسی درخواست‌ها منجر شود. این دستورالعمل به صراحت حق اعتراض برای متقاضیانی که درخواست آنها برای دریافت پروانه اجرای نمایش با رأی متفق در شورای نظارت رد شده، تعریف کرده و مرجعی را برای رسیدگی به اعتراض تعیین کرده است. تعیین زمان‌های مشخص برای بررسی درخواست‌ها، تکلیفی را برای شورای نظارت ایجاد می‌کند که زمان رسیدگی به درخواست‌ها طولانی نشود و درخواست‌ها در زمان‌های مشخص پاسخ داده شود. این دستورالعمل با همه موارد و حتی فرایند کار در پروانه اجرای نمایش منتشر شده است و نقد و نظر همه‌جانبه و ارائه پیشنهادهای مشخص درباره آن می‌تواند در بازنگری آن برای تسهیل و تسریع در امور پروانه اجرای نمایش مؤثر باشد.

توضیح: این یادداشت را یک کارگردان تئاتر که نمی‌خواست نامش ذکر شود، درباره دستورالعمل صدور پروانه اجرای نمایش نوشته است.