وارث مدرن کاتبان

انوشه منادی _ داستان‌نویس و کارگردان

ابراهیم گلستان، نویسنده‌ای تأثیرگذار است. تأثیر او را همچنین در فضای ترجمه و سینما و به طور غیرمستقیم در شعر می‌توان دید. یکی از وجوه چشمگیر گلستان و آثارش وجه تاریخی اوست در دوره‌ای که در آن حضور داشته و دارد. کودکی گلستان با اتفاقات تاریخی بین دو سلسله قاجار و پهلوی همزمان است و تحولات اجتماعی-تاریخی دوران پهلوی اول در نوشته‌هایش نمود دارد. تغییرات این دوره را - که بخش عمده آن از تغییر لباس گرفته تا تفاوت‌های زیستی و رفتاری بدون پیش‌زمینه‌های تاریخی و فرهنگی و از روی اجبار بوده است- اگر چه در آثار فراوانی می‌توان یافت، اما اشارات گلستان همراه با تحلیل و با کمک تکنیک‌های داستانی است که او در آنها استاد و کارکشته است. تکنیک‌های روایی و در کنار آن توجه به زمان و تأثیرات آن بر اجتماع انسانی از ویژگی‌های داستان‌های گلستان است. ساخت و بافت شخصیت‌ها، اتفاقات و تصویرها گاه به گونه‌ای است که مخاطب را به سوی درک بهتر نمادها و استعاره‌هایی که ایجاد کرده است راهنمایی می‌کند. ابراهیم گلستان نویسنده‌ای ملاحظه‌گر است. ردپا و حضور او با موضع‌گیری‌هایش در داستان دیده می‌شود. داستان‌نویسی امروز این را بر نمی‌تابد و خواستار محو نشانه‌های نویسنده در داستان است. از این رو باید گلستان را وارث کاتبان گذشته دانست. آنها که خود با همه تجارب، زبردستی در روایت و تعلقات خاطرشان در آثارشان خودنمایی می‌کردند. با این همه این حضور کاتب‌وار او در روایت از مدرن‌بودن داستان‌هایش نمی‌کاهد. از همین جاست که وجهه دیگر او یعنی داستان‌نویسی‌اش مورد توجه قرار می‌گیرد. گلستان مسلط به زبان فارسی و نوشته‌هایش از لحاظ نحوی و دستوری بی‌کم و کاست و دارای نثری زیبا و در مواردی مسحورکننده است. به این ترتیب نوشته‌های او چه بخشی که در خلالشان فرازهایی از تاریخ توسط یک شاهد هوشمند روایت می‌شود و برای مخاطبان عام دلچسب است و چه آن دسته که خواندنشان برای کسانی که دلمشغولی تکنیک و زبان داستان دارند، خواندنی و جذاب است. ابراهیم گلستان گرچه نویسنده‌ای برخوردار از امکانات مالی و برخاسته از خانواده‌ای مرفه است، اما دغدغه‌های معیشتی زندگی فرودستان به وضوح در آثارش مشاهده می‌شود. نگاه جزئی‌نگر و بازآفرینی جزئیات نشان از دقت فوق‌العاده او دارد که آمیختن آن به همه عناصر داستان مدرن اعم از زمان، مکان، شخصیت و پیرنگ در آثارش حضور بجا و به موقع دارند. شناخت او از سینما به زبان تصویری او قوام و انسجام می‌دهد تا حدی که بتواند با متن همراه و همتراز باشد. همواره تعریفی از داستان آن را ملزم می‌کند تا همه چیز را در خودش داشته باشد و انگشت ارجاع آن به بیرون از روایت اشاره نکند. داستان‌های گلستان هم چنین هستند و هم نیستند؛ چرا که نویسنده آنها مجموعه‌ای قابل اعتماد از سواد و برداشت‌های دقیق است، با این حال روایت‌های او علاقه پیگیری و مطالعه بیشتر را در خواننده و در زمینه‌های روایت‌شده ایجاد و تقویت می‌کند. به هر روی مخاطبان داستان‌های گلستان مانند کسانی هستند که غذایی خوب و کامل می‌خورند، چرا که با بهره‌مندی از فضای آثار او قدرت ادبی و نیروی تفکرشان افزون می‌شود.