پای نفت در زندگی

محمدعلی موحد، نویسنده کتاب «خواب آشفته نفت» که در 4جلد به روایت تاریخ 117ساله نفت در ایران پرداخته است، اینگونه جایگاه صنعت نفت در ایران را تصویر کرده: «قرن بیستم برای ما با امتیازنامه دارسی (سال 1901) آغاز شد و حوادث و ماجراهای بعدی، خواه ناخواه، مستقیم یا غیرمستقیم، در دود و تف نفت و گاهی در آتش آن فروپیچید... سرنوشت ما هنوز سخت با نفت گره خورده است». در این کتاب به اهمیت نفت در جهان اینچنین نگاه شده است: «مفهومی که نفت برای ما در زندگی امروز دارد برای گذشتگان نداشت. نفت و سایر منابع انرژی وابسته به نفت برای جهانی که ما در آن نفس می‌کشیم در حکم خون است برای تن آدمی که با قطع آن قلب از تپش می‌افتد و زندگی به سر می‌رسد. وابستگی دنیای معاصر ما به نفت همان وابستگی حیوان زنده است به خون. اگر نفت متوقف شود همه اتومبیل‌ها، کامیون‌ها و قطارها از حرکت باز می‌ایستند، هواپیماها روی زمین میخکوب می‌شوند، کشتی‌ها در دریاها فرو می‌مانند و وسایل ضروری زندگی امروزی چون روشنایی، آسانسور و شوفاژ در نبود برق و سایر منابع انرژی وابسته به نفت به یک مشت سیم، چوب و فلزِ آشغال و بی‌مصرف تبدیل و فعالیت‌های اقتصادی یک‌سره متوقف می‌شوند».
موحد در مورد اهمیت نفت در جهان به همگامی توسعه این صنعت با توسعه صنعت اتومبیل و هواپیما اشاره می‌کند: «اختراع اتومبیل 5سال پیش از تاریخ امتیازنامه دارسی اتفاق افتاد. صنعت نفت، پدیده تازه‌ای است و توسعه آن با توسعه صنعت اتومبیل و هواپیما همگام بوده است. نخستین میدان نفتی خاورمیانه در ‌ماه مه سال 1908 (خرداد1287) در ایران شناسایی شد. نخستین هواپیما در سال1911 (1290) به ایران آورده شد و نخستین محموله نفت ایران در 1912(1291) به اروپا فرستاده شد. این صنعت نوپا با شتابی شگفت انگیز پر و بال گسترد و زغال را که منبع عمده انرژی برای صنعت جدید بود، کنار زد و به زیر و بم زندگی انسان‌ها راه جست». در بخش دیگری از این اثر آمده است: «وابستگی شدید زندگی امروزی به نفت، سبب می‌شود که جهان و جهانیان خواه ناخواه نسبت به موضوع نفت حساس باشند. آنها که در طلسم فقر و درماندگی گرفتارند و آرزوی رسیدن به قافله بختیاران و کامکاران را در سر می‌پرورانند ناگزیر به نفت می‌اندیشند و آنها که بختیار و کامکارند حفظ موقعیت و ادامه شکوفایی حیات خود را در گرو نفت می‌دانند و چنین است که امنیت جهان صنعتی با نفت گره می‌خورد و ملاحظات سیاسی و نظامی در صحنه نفت از همه عوامل و عناصر دیگر برجسته‌تر و پررنگ‌تر می‌شود». به اعتقاد موحد، وجود منابع نفتی در خاورمیانه سبب شده است که قدرت‌های بزرگ جهان علاقه شدیدی به این منطقه پیدا کنند.
محمدعلی موحد که در نویسندگی آثار ادبی و تاریخی شهره است و در کوران کودتای 28مرداد کارمند شرکت نفت بوده، در شرح دیدگاهش در کتاب خواب آشفته نفت می‌گوید: «از تاریخی که قراردادهای نفتی بسته می‌شود تا زمانی که برای نفت، (با همان قیمت، سهولت، وفور و...) جایگزین پیدا می‌شود، جهان صنعتی امنیت خود را وابسته به این انرژی می‌داند؛ هرچند در ابتدا و در زمان امضای قرارداد، هیچ‌کس، نه ما که قرارداد را امضا می‌کردیم و نه آنها که بابت نفت پول می‌دادند، نمی‌دانستیم که نفت چنین قدرتی دارد. در ابتدا همه به ارزش‌های مادی و پولی که از نفت به‌دست می‌آمد، فکر می‌کردند، اما بعدها نفت، موجودیت پیدا کرد و حتی نفس کشیدن آدم‌ها هم به این انرژی وابسته شد».
این تاریخ نگار در مورد اهمیت نفت در معادلات سیاسی ایران می‌گوید: «داستان توسعه ایران از روزی آغاز می‌شود که دولت برای پرداخت حقوق کارمندانش پول نداشت. در همین گیرودار، انقلاب اکتبر به وقوع پیوست و پرداخت پول قزاق‌ها را انگلیسی‌ها برعهده گرفتند و بعد هم کودتا شد، درحالی‌که اگر قرارداد 1919 امضا می‌شد، کودتا رخ نمی‌داد و شاه هم بر سر کار نمی‌آمد. اساسا کودتا شد برای اینکه این قرارداد بسته شود».
او معتقد است: «اگرچه وابستگی ما به نفت هر روز باید کمتر از دیروز شود، اما اقتصاد بدون نفت برای ما غیرممکن است، حتی در دوره مصدق هم غیرممکن بود و هیچ‌کس این موضوع را جدی نگرفت».