تاریخ گواه است

صادق زیباکلام_استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران

دلیل اساسی مسئله تبدیل شدن نفت به ابزار سیاسی به دوران انقلاب صنعتی مربوط است. انقلاب صنعتی و نیاز به نفت در جایی ایجاد شد که یک بشکه نفت وجود نداشت. براساس انقلاب صنعتی کشورهای اروپایی نیاز به نفت داشتند اما در آن منطقه نفتی وجود نداشت. خاورمیانه، ونزوئلا و مکان‌های دیگری که از صنعت تهی بودند، به‌عنوان نقاط طلایی استخراج نفت به شمار می‌آمدند، بنابراین بسیار طبیعی بود که کمپانی‌های نفتی در این منطقه ظاهر شوند و به استخراج نفت بپردازند. از همان نخستین روزهای کشف نفت، رابطه عجیبی میان خاورمیانه و غرب ایجاد شد؛ چراکه مشتری اصلی نفت در نقاطی خارج از مناطق نفت‌خیز بودند.

در دورانی که اوپک نزدیک به 80درصد نفت جهان صنعتی را تأمین می‌کرد، آمریکا تا حد زیادی نیاز نفت خود را از داخل کشورش برطرف می‌ساخت. در آن زمان آمریکا واردکننده و صادرکننده نفت نبود اما در عین حال بسیاری از کمپانی‌های بین‌المللی نفت متعلق به کشور آمریکا بود و از این طریق نقش مهمی در معادلات نفتی برعهده گرفت.
در 40سال گذشته، روسیه به‌تدریج به یک تولیدکننده نفت تبدیل شد و این کشور شانه به شانه عربستان سعودی در حال تولید نفت است. چین تا حدود زیادی به یک تولیدکننده تبدیل شد و از سوی دیگر نیجریه وارد بازار نفت شده است، بنابراین در گذر زمان اهمیت اوپک فروکش کرد. امروزه حدود 40درصد- خوش‌بینانه 50درصد- از نفت مصرفی دنیا به اوپک تعلق دارد. این رقم و عدد میزان کمی نیست؛ یعنی همچنان وابستگی به نفت اوپک زیاد است اما هیچ‌یک از کشورهای عضو اوپک- کشورهایی که به شکل سنتی صادرکننده نفت بودند- نتوانستند از نظر رشد و توسعه صنعتی به جایی برسند که به‌دلیل صنایعشان به نفت نیاز داشته باشند.
همواره این صحبت مطرح بوده است که نفت باید چه قیمتی داشته باشد و همواره این حوزه با تلاطم‌های سیاسی متعددی همراه شده است. نخستین تلاطم نفتی مرتبط با اتفاقات سیاسی، مربوط به بایکوت نفتی کشورهای عرب عضو اوپک در سال 1973 بود. در آن زمان جنگ رمضان میان اعراب و اسرائیل ایجاد شد و به‌دنبال این جنگ اعراب عضو اوپک نزدیک به 3‌ماه صادرات نفت را بایکوت کردند؛ در واقع بعد از جنگ رمضان، اعراب تصمیم گرفتند و شیرهای صادرات نفت را بستند. این مسئله موجب شد تا نفت از قیمت‌ زیر 10دلار به نزدیک 40دلار برسد. در این میان اتفاق جالبی رخ داد، بعد از آنکه اعراب تحریم نفتی را به پایان رساندند، انتظار می‌رفت که قیمت نفت کاهش پیدا کند اما این اتفاق رخ نداد و قیمت نفت بالا ماند.
اتفاق سیاسی دیگری که بر دنیای نفت اثر گذاشت، انقلاب اسلامی ایران و جنگ میان ایران و عراق بود، اما به‌طور کلی این مسائل موجب نشدند که عرضه نفت آسیب ببیند؛ چرا که کشورهای تولید‌کننده به واسطه مشکلات احتمالی، ایجاد ذخایر نفتی را در دستور کار خود قرار دادند و به واسطه این دیدگاه آمریکا، روسیه و عربستان ذخایر نفتی عظیمی را ایجاد کردند.
با مرور تاریخی دنیای سیاست و نفت و درنظر داشتن چند مصداقی که ذکر شد، باید گفت که نفت را نمی‌توان تنها به‌عنوان یک کالا بررسی کرد. ‌از زمانی که انقلاب صنعتی ایجاد شد، نفت به‌عنوان کالای استراتژیک شناخته شد و همواره به مسائل سیاسی کشورهای خاورمیانه گره خورده است و اتفاقات سیاسی این کشورها بر بازار نفت تأثیر گذاشته و می‌گذارد، بر همین اساس نباید از سیاسی شدن نفت متعجب شد.