ماه چیرگی بر ضحاک

میرجلال‌الدین کزازی
نویسنده و استاد دانشگاه

درنگ در نوشتن این یادداشت از آن بود که هوا، سرمای پاییزی بگیرد و از گرمای تابستان دورتر شود.
ماه مهر ماهی است که پاییز با آن آغاز می‌گیرد. این ماه به‌ویژه نخستین روز آن از دیدگاه نمادشناسی و باورهای کهن ایرانی با ماه فروردین و نخستین روز آن سنجیدنی است. در نخستین روز فروردین، روز و شب به یکسانی و همترازی می‌رسند. به سخن دیگر رخدادی اخترانه و گاهشمارانه روی می‌دهد که آن‌را ترازمندی بهاری می‌نامند. در نخستین روز از مهرماه همچنان روز و شب همتراز و یکسان می‌شوند. آنچه این دو را از هم می‌گسلد و بازمی‌شناساند آن است که در نخستین روز فروردین، روز، روشنایی و گرما بر شب، تاریکی و سرما چیرگی و برتری می‌جوید. از آن پس روز برخواهد افزود، شب فرو خواهد کاست، این هنجار همچنان می‌پاید تا نخستین روز از تیرماه که در آن ما با  بلندترین روز سال روبه‌روییم. در نخستین روز از مهرماه آنچه از آغاز فروردین و بهار رخ می‌دهد کارکردی وارونه می‌یابد؛ شب، تیرگی و سرما بر روز، روشنایی و گرما برتری می‌گیرد.
این روند همچنان می‌پاید تا نخستین روز از دی‌ماه که در آن شب، بلندترین شب سال می‌شود.
از دیگر سوی نخستین روز از مهرماه با آنکه از دید نمادشناسی و باورهای ایرانی روز خجسته نمی‌تواند بود زیرا در آن آنچه خجسته و از دید ایرانیان دلپذیر و نویدگر و ارزنده است، انجام نمی‌پذیرد، زیرا آغاز چیرگی شب و تاریکی و سرماست، با این‌همه ایرانیان این روز را روزی نیکو و دلپذیر و شادمانه می‌دانسته‌اند، زیراکه برپایه تاریخ افسانه‌گون ایران در این روز فریدون بر ضحاک ماردوش که برترین و نیرومندترین نمود اهریمن است پیروز می‌شود، بر اورنگ فرمانروایی می‌نشیند و بیداد ضحاک را که هزار سال به‌درازا کشیده است، برمی‌اندازد. ازاین‌روست که این جشن را – جشن چیرگی فریدون بر ضحاک – دانسته‌اند. در شاهنامه می‌خوانیم.
فریدون چو شد بر جهان کامگار / ندانست جز خویشتن شهریار
به رسم کیان، تاج و تخت مهی / بیاراست، با کاخ شاهنشهی
به روز خجسته، سر مهر ماه / به سر بر نهاد آن کیانی کلاه
زمانه بی‌اندوه گشت از بدی / گرفتند هرکس ره ایزدی
دل از داوری‌ها بپرداختند / به آیین یکی جشن نو ساختند
نشستند فرزانگان، شادکام / گرفتند هریک ز یاقوت جام
می روشن و چهره شاه نو / جهان نو ز داد و سر ماه نو
بفرمود تا آتش افروختند / همه عنبر و زعفران سوختند
پرستیدن مهرگان دین اوست /
تن‌آسایی و خوردن آیین اوست
اگر یادگار است از او ماه مهر /
بکوش و به رنج ایچ منمای چهر
فریدون در نخستین روز از مهر ماه بر اورنگ فرمانروایی نشسته است. برپایه گاهشماری کهن ایرانی هرکدام از روزهای سی‌گانه ماه، نامی ویژه داشته‌اند. نخستین روز هر ماه اورمزد روز نامیده می‌شده است.