ایران-آمریکا وضعیت رابطه: پیچیده

 شبنم سیدمجیدی/روزنامه‌نگار


از زمانی که آمریکا براندازی دولت مصدق در سال1953 را در ایران رهبری کرد تا امروز که دونالد ترامپ به دشمنی با ایران می‌پردازد، روابط این دو کشور 66سال پرفراز و فرود را پشت‌سر گذاشته است. تاریخ‌نویس مشهور آمریکایی، «جیمز‌ای، بیل» از رابطه آمریکا با ایران به‌عنوان یک تراژدی یاد می‌کند؛ «روابط بین‌المللی معدودی داریم که شروع آنها به اندازه شروع رابطه ایران و آمریکا مثبت و دوستانه بوده باشد. این دو کشور 150سال پیش نخستین روابط دیپلماتیک خود را آغاز کردند و برای مدتی طولانی دوست و هم‌پیمان بزرگ یکدیگر بودند. در طول جنگ جهانی دوم و طی جنگ سرد دو کشور متحد هم باقی ماندند اما حوادثی رخ داد که این دوستان دیرینه را به دشمنانی بزرگ تبدیل کرد.» در این تاریخ طولانی تنش میان ایران و آمریکا، لحظات کلیدی بسیاری وجود داشته که تا امروز نیز ادامه دارد. در ادامه تعدادی از این لحظات کلیدی را مرور خواهیم کرد.

کودتای 1953
 برای بیشتر ایرانیان، اینجا نقطه شروع بود؛ همان گناه اصلی آمریکا علیه ایران؛ نقشه مهندسی‌شده سازمان سیای آمریکا با همکاری انگلستان برای از میان‌برداشتن نخست‌وزیر منتخب ایران محمد مصدق و بازگرداندن شاه. محمدرضا پهلوی در مورد غربی‌ها انعطاف‌پذیر بود و منافع آنها را درنظر می‌گرفت. مصدق با ملی‌کردن صنعت نفت ایران که خون حیات شرکت نفتی آنگلو، ایرانی بود، دست‌های واشنگتن و لندن را بست. کودتایی که منجر به از میان برداشتن مصدق شد همیشه از سوی ایرانیان به‌عنوان نشانه‌ای بارز از دخالت غربیان در امور این کشور یاد می‌شود که انگیزه‌ای جز طمع ورزی و منفعت‌طلبی ندارند.

1957
کمک‌های آمریکا 
برای شروع برنامه هسته‌ای ایران 
در سال 1957، آمریکا، توافقنامه همکاری هسته‌ای صلح‌آمیز با شاه ایران را امضا کرد تا تهران بتواند برنامه هسته‌ای خود را پیش ببرد. این توافق اولیه، ارائه کمک‌های فنی به ایران و اجازه غنی‌سازی‌ اورانیوم را شامل می‌شد. ایران در زمینه انرژی هسته‌ای در طول2دهه بعدی به آرامی ظرفیت‌های خود را افزایش داد. در سال1975 یک شرکت آلمانی ساخت نیروگاه هسته‌ای بوشهر را آغاز کرد. یک سال بعد حتی دولت جرالد فورد، رئیس‌جمهور آمریکا از تمایل به همکاری در برنامه‌های شاه ایران برای ساخت 23 نیروگاه هسته‌ای در ایران خبر داد.

انقلاب 1979
شاه مخلوع ایران که از حمایت آمریکا برخوردار بود، در تاریخ16 ژانویه و در پی ماه‌ها تظاهرات علیه حکومتش، مجبور به ترک ایران شد. 2 هفته بعد، رهبر مخالفان شاه، یعنی آیت‌الله خمینی(ره) از تبعید به ایران بازگشت. در پی برگزاری یک رفراندوم، جمهوری اسلامی ایران در تاریخ یک آوریل 1979 پایه‌گذاری شد.


1979
گروگانگیری در سفارت آمریکا
درست چند روز بعد از انقلاب اسلامی ایران در نوامبر 1979 و وقتی هنوز شعله‌های خشم نسبت به آمریکا به‌دلیل حمایت‌های همه‌جانبه‌اش از شاه سابق ایران روشن بود، معترضان، سفارت آمریکا را تسخیر کردند و تعدادی آمریکایی را به‌عنوان گروگان به‌مدت 444 روز نگه داشتند. در ژانویه 1981 در روز مراسم تحلیف رئیس‌جمهور رونالد ریگان، این 52گروگان آزاد شدند.

1979
آغاز تحریم‌ها
بعد از ماجرای گروگانگیری و تسخیر سفارت آمریکا این کشور نخستین تحریم‌های اقتصادی علیه ایران را آغاز کرد. فرمان اجرایی 12170 از سوی جیمی کارتر 10روز پس از شروع گروگانگیری صادر شد. با اجرای این فرمان، همه دارایی‌های دولت ایران در ایالات متحده آمریکا بلوکه شد و واشنگتن با صدور آن «وضعیت اضطراری» اعلام کرد. بخشی از دارایی‌های بلوکه‌شده در جریان قرارداد الجزایر به ایران بازگردانده شد اما وضعیت اضطراری علیه ایران لغو نشد و بیشتر تحریم‌ها پابرجا ماند. از آن زمان، همه ساله رئیس‌جمهورهای آمریکا وضعیت اضطراری علیه ایران را تمدیدکردند. روز 15مارس 2019 این فرمان از سوی دونالد ترامپ باز هم تمدید شد.  


1981

خشونت بی‌پروا

به جای آنکه دولت‌های کارتر و رونالد‌ریگان در طول دوران ریاست‌جمهوری خود به نقش آمریکا در شعله‌ورشدن خشم ایران واقف شوند، با یک دیکتاتور بدتر از شاه ایران یعنی صدام حسین در عراق همدست شدند تا شاید بتوانند حکومت نوظهور جمهوری اسلامی را براندازند. آمریکا، صدام را برای تجاوز به خاک ایران تشویق و برایش پشتیبانی‌های لازم شامل سلاح‌های مرگبار شیمیایی را فراهم و عراق نیز حملات خود را بر سر ایرانیان آوار کرد و نتیجه آن یک جنگ هشت‌ساله و از دست‌رفتن جان یک‌میلیون انسان شد.


۱۹۸۸
تنش در خلیج‌فارس
ساموئل بی. رابرتز، ناو موشک‌انداز آمریکایی بود. این ناو در آوریل ۱۹۸۸ (فروردین 1367) پس از برخورد به یک مین ایرانی آسیب جدی دید. این اتفاق تنش‌های بسیاری میان ایران و آمریکا ایجاد کرد که منجر به عملیات آخوندک و حمله آمریکا به دو سکوی نفتی ایرانی شد. در ادامه تنش‌ها، یواس‌اس وینسنس ناو جنگی آمریکایی در سوم ژوئیه 1988به یک هواپیمای مسافربری ایران ایر بر فراز خلیج‌فارس شلیک و آن را سرنگون کرد. 290نفر مسافر این هواپیما که از ایران به مقصد دبی می‌رفتند شهید شدند. آمریکا ادعا کرد که این هواپیما را با یک جت جنگی اشتباه گرفته است، اما شواهد بعدی این نظر آنان را مردود جلوه داد. آمریکا هرگز به این جنایت، اعتراف یا حتی در مورد آن عذرخواهی نکرد.


1995
شدت گرفتن تحریم‌های اقتصادی
در سال 1995بیل کلینتون، رئیس‌جمهور وقت آمریکا، به‌منظور منع شرکت‌های آمریکایی و شرکت‌های تابعه خارجی از تجارت با ایران، مجازات‌هایی را وضع کرد و برای هر شرکت خارجی که با ایران هر نوع ارتباط نفتی و اقتصادی داشته باشد، تحریم‌هایی قائل شد. همچنین هرگونه کمک به توسعه منافع نفتی و سرمایه‌گذاری در میادین نفتی ایران ممنوع شد.


1997
یک طلوع کوتاه
انتخابات 1997 در ایران و آمدن یک رئیس‌جمهور اصلاح‌طلب یعنی سید محمد خاتمی فرصتی جدید برای بهبود روابط ایران و آمریکا بود. خاتمی در مصاحبه‌ای با شبکه سی ان ان هر دو کشور را به برداشتن دیوار بی‌اعتمادی دعوت و در این مصاحبه به گفت‌وگوی تمدن‌ها اشاره کرد. وزیر کشور آمریکا نیز واکنش مثبتی نشان داد و حتی تبادل مسافر میان دو کشور راحت‌تر و صادرات فرش و پسته از ایران به آمریکا از سر گرفته شد. اما پیش‌شرط‌های آمریکا برای ادامه گفت‌وگو ازجمله تغییر سیاست‌های ایران در مورد اسرائیل و انرژی هسته‌ای، باعث شد این روند متوقف شود.

2001
همکاری تیمی
شاید تأثیرگذارترین واقعه در روابط دیپلماتیک میان ایران و آمریکا از زمان انقلاب اسلامی ایران، زمانی بود که دو کشور نمایندگانی را به کنفرانس سال 2001 در آلمان فرستادند تا بتوانند به یک راه‌حل سیاسی برای عصر پسا‌طالبان افغانستان برسند. سرپرست تیم ایرانی در این جلسه محمد جواد ظریف، وزیر خارجه فعلی ایران بود.


2002
محور شرارت
رئیس‌جمهور آمریکا، جورج بوش، در ۲۹ ژانویه ۲۰۰۲ در سخنرانی سالانه خود در کنگره ایالات متحده آمریکا از ایران در کنار عراق و کره‌شمالی با اصطلاح محور شرارت نام برد. این سخنرانی باعث خشم بیشتر ایرانی‌ها نسبت به آمریکا شد.


2003
دهه مناقشات هسته‌ای و تحریم ها
از سال 2003آمریکا بارها ایران را به پیش‌بردن برنامه تولید سلاح‌های هسته‌ای متهم و ایران نیز بارها بر مواضع خود در مورد اینکه انرژی هسته‌ای فقط با اهداف صلح آمیز و تولید انرژی دنبال می‌شود، تأکید کرده است. تحریم‌های جهانی همچنان با شدت بیشتری بر ایران وارد می‌شد.

2008
حرکت رو به جلو
باراک اوباما در طول کمپین‌های تبلیغاتی‌اش برای ریاست‌جمهوری آمریکا در سال 2008 بارها گفته بود که اگر انتخاب شود، با هر کسی که لازم باشد دیدار خواهد کرد و این شامل محمود احمدی‌نژاد، رئیس‌جمهور وقت ایران نیز می‌شود. او در ژوئن سال 2009در دانشگاه قاهره سخنرانی تکان‌دهنده‌ای انجام داد. حتی به نقش آمریکا در براندازی حکومت مصدق در سال 1953 و تنش‌های دو کشور از آن زمان اشاره کرد و گفت که با وجود همه اینها، آمریکا حالا آماده حرکت رو به جلو و به سمت یک رابطه بهتر با ایران است. البته احمدی‌نژاد این سخنان را جدی نگرفت.

2013

تماس تلفنی تاریخی
در سپتامبر 2013وقتی رئیس‌جمهور جدید ایران، حسن روحانی امور کشور را به‌دست گرفت، با باراک اوباما رئیس‌جمهور آمریکا تلفنی صحبت کرد. این تماس تلفنی نخستین گفت‌وگوی میان افراد رده بالای دو کشور در طول 30سال بود.


2015

روابط نزدیک‌تر و توافق

پس از روزها و ساعت‌های طولانی صحبت و فعالیت‌های دیپلماتیک، بالاخره در سال 2015 ایران توانست به یک توافق بلندمدت با کشورهای 1+5 بر سر برنامه هسته‌ای خود برسد. این کشورها شامل آمریکا، انگلستان، فرانسه، چین، روسیه و آلمان می‌شد. طبق این توافق ایران موافقت کرد که فعالیت‌های حساس هسته‌ای خود را محدود کند و به بازرسان بین‌المللی اجازه نظارت بر این فعالیت‌ها را بدهد و در ازای آن تحریم‌های اقتصادی علیه ایران برداشته شود.

2018

ترامپ و دور جدید تنش‌ها
در‌ ماه می‌ سال 2018 رئیس‌جمهور جدید آمریکا، دونالد ترامپ، از برنامه توافق هسته‌ای با ایران خارج شد و آن را ملغی اعلام کرد و تحریم‌ها را علیه ایران و کشورهایی که با ایران روابط تجاری برقرار کنند، دوباره بازگرداند. بدین‌ترتیب روابط میان آمریکا و ایران تیره‌تر شد. آمریکا یک گروه ناو هواپیمابر و بمب‌افکن بی‌52 را به خلیج‌فارس فرستاد و مدعی شد که دلیل این کار دریافت نشانه‌هایی نگران‌کننده از سوی ایران است. بعد از آن در‌ ماه می‌2019تانکرهای نفت در خلیج‌فارس منفجر شدند و آمریکا ایران را در این زمینه مقصر اعلام کرد. سپس در 20ژوئن نیروهای ایرانی یک پهپاد آمریکایی را که به حریم دریایی ایران وارد شده بود، با شلیک موشک سرنگون کردند.

2019
نقطه سر خط
 25آگوست 2019 وزیر امور خارجه ایران طی برنامه‌ای از قبل پیش‌بینی نشده در زمان برگزاری نشست کشورهای  G7 وارد فرانسه شد و در حاشیه این نشست با امانوئل مکرون، رئیس‌جمهور فرانسه دیدار کرد. روز بعد، ترامپ اعلام کرد که آماده است با همتای ایرانی‌اش یعنی حسن روحانی دیدار کند. رئیس‌جمهور حسن روحانی در 27 آگوست 2019 گفت که تا آمریکا قدم نخست را برندارد و تحریم‌ها علیه ایران را لغو نکند هیچ تغییری در روابط میان دو کشور ایجاد نخواهد شد.