سوگ محرم در جنوب شرق کشور

ماه محرم در استان‌های جنوب شرقی کشور رنگ و بوی خاصی دارد. تنوع اقوام و مذاهب در این استان‌ها از دیرباز آیین‌های بومی با شکوهی را در عزاداری مردم این منطقه به یادگار گذاشته است که سینه به سینه به جوانان امروز رسیده و همچنان با شور و حال و ارادت خاص مردم این خطه به محرم و شهادت امام حسین(ع) و یارانش برگزار می‌شود. 

اجرای مراسم ویژه عزاداری تاسوعا و عاشورای حسینی در این استان‌ها می‌تواند الگویی برای بقای آیین‌های بومی در دیگر استان‌ها باشد.


محرم کرمانی‌ها

به گزارش همشهری مردم استان کرمان با داشتن پیشینه مذهبی از گذشته‌های دور با فرارسیدن ماه محرم به ویژه روزهای تاسوعا و عاشورا با آداب و رسوم خاصی خاطره سرور و سالار شهیدان، حضرت امام حسین(ع) و یاران باوفایش را زنده 
می‌کردند. به جز آماده کردن هیئت‌ها و تکایای مذهبی در استان برای عزاداری سرور و سالار شهیدان امام حسین(ع) که در آن عشاق آن حضرت به عزاداری می‌پردازند.  برخی آیین‌های خاص نیز در این استان طی ایام محرم برگزار می‌شود.

در برخی شهرها و مناطق استان کرمان مانند بم در گذشته‌ای نه‌چندان دور مردم در عصر تاسوعا پای برهنه از امامزاده‌ای به امامزاده دیگر و از زیارتگاهی به زیارتگاه دیگر می‌رفتند و در آن‌جا شمع روشن می‌کردند. این عمل را به اصطلاح «چهل‌منبرو» می‌گفتند. 

روز دهم محرم که مصادف با روز عاشوراست، غالباً مداحان هیات‌های سینه‌زنی و زنجیرزنی سعی می‌کنند نوحه‌ای در وصف این روز تهیه و ارائه کنند. در برخی روستاها و بخش‌های کرمان از جمله زنگی‌آباد، چترود و جوپار در روز عاشورا اقدام به «شبیه‌گردانی» می‌کنند. 

در این روز تعدادی از جوان‌های فعال با ملبس شدن به لباس‌های مشابه لباس‌های خاندان اهل‌بیت(ع) و لباس‌های سربازان ابن‌سعد و نام‌گذاری بعضی افراد به عنوان شمربن ذی‌الجوشن، ابن‌سعد، حرمله، حربن ریاحی، حضرت علی‌اکبر(ع)، حضرت قاسم‌بن الحسن(ع)، حضرت ابوالفضل العباس(ع)، امام حسین(ع) و سایر کسانی که در واقعه کربلا نقش‌هایی داشتند و تدارک وسایل از قبیل خیمه و خرگاه و اسب سپاه، گهواره حضرت علی‌اصغر(ع) و اسب زخمی منظره‌ای از واقعه و حوادث کربلا را مجسم می‌سازند تا بدین وسیله افکار نظاره‌گران را متوجه آن ایام سخت و دشوار کنند. 


عبور کاروان اسرا

در روستاها و مناطقی که اقدام به برگزاری مراسم شبیه‌گردانی می‌کنند، بعدازظهر عاشورا اقدام به عبور دادن کاروان اسرا و اطفال در میان حزن و اندوه مردم می‌کنند و قبل از غروب آفتاب خیمه‌ها را نیز آتش می‌زنند. 
بعد از غروب آفتاب و زمانی که تاریکی همه جا را فرا می‌گیرد، عده‌ای از مردم مراسم شام غریبان را برگزار می‌کنند و به صورت نمادین جست‌و‌جوی خود را برای یافتن اطفال و کودکان وابسته به خاندان حسین‌بن علی(ع) که از ترس آزار و شکنجه‌های سربازان ابن‌سعد به بیابان‌های مجاور صحنه نبرد پناه برده‌اند، آغاز می‌کنند. 
در شهرها مراسم شام غریبان توسط عده‌ای از مردم با حمل فانوس‌ها و شمع‌های روشن انجام می‌شود و در پی آن هیات‌های سینه‌زنی و عزاداری نوحه‌هایی می‌خوانند. 

نقطه عطف مراسم عزاداری ماه محرم در روز اربعین یا چهلمین روز شهادت حضرت امام حسین(ع) با شکوه خاصی مشابه روز عاشورا برگزار می‌شود. 

در روز بیست‌وهشتم صفر هر سال که مقارن با رحلت حضرت محمد(ص) و شهادت امام حسن مجتبی(ع) است نیز سردر تمامی اداره‌ها، مغازه‌ها و برخی خانه‌ها با پارچه‌های مشکی و بیرق‌های عزاداری تزئین می‌شود. 


آیین‌‌های محرم در هرمزگان

استان هرمزگان به واسطه تنوع قومیت‌ها، دارای 1200 هیات مذهبی است که در طول سال و در مناسبت‌های مختلف مذهبی مشارکت دارند اما در ماه محرم، صفر و رمضان مراسم روضه‌خوانی، تعزیه‌خوانی و مداحی رونق بیشتری به خود می‌گیرد. 


چک‌چکو یا سنگ‌زنی

چک‌چکو یا سنگ‌زنی از آیین‌های ویژه مردم هرمزگان در ایام محرم است که از اول تا پایان دهه محرم با 2 قطعه سنگ یا چوب کوچک اجرا می‌شود؛ به‌طوری که عزاداران سنگ‌ها را به هم می‌کوبند و در واقع نام چک‌چکو نیز از صدای به هم خوردن سنگ‌ها گرفته شده است که صدای شمشیر را تداعی می‌کند. 

این مراسم همراه با عَلَم‌گردانی است؛ به این صورت که دسته سینه‌زنان دایره‌وار علم حضرت عباس (جریده) را در میان می‌گیرند و همراه با نوحه‌خوانی به جای سینه زدن، 2 قطعه سنگ را همراه با چرخش‌های موزون به هم می‌زنند و با این کار با رفتن به خانه‌ها اقدام به جمع‌آوری پول و نذور برای هیات‌های عزادارای می‌کنند.
 
«اسحاق برخوردارزاده» تصریح کرد: این کار در شهر و روستا انجام می‌شود و هنگام رسیدن به در هر خانه‌‌ای همه یک‌‌صدا و در حالی‌ که سنگ‌ها یا چوب‌‌ها را بالای سر به هم می‌زنند، می‌‌گویند «‌چک‌چکو ماه محرم رسید» که صاحب‌ خانه با شنیدن این نوا با خبر می‌‌شود و شربت و شیرینی یا پول به دسته‌ها تقدیم می‌کند و این روند ادامه پیدا می‌‌کند تا تمام محله را بگردند.  سنگ‌زنان به شکلی هماهنگ، هم‌‌نوا با نوحه‌‌خوان، بیتی از نوحه را که در اصطلاح به آن «ترجیع‌‌بند» گفته می‌شود، می‌خوانند و نوحه‌‌خوانی «دم» را تکرار می‌‌کنند. 

این آیین جزء میراث معنوی و ناملموس هرمزگان است که به ثبت ملی کشور نیز رسیده است‌.  هرچند از این مراسم امروز در سراسر استان هرمزگان کمتر استفاده می‌شود و به دست فراموشی سپرده شده هنوز هم در بعضی تکایا و حسینیه‌های هرمزگان به ویژه در شهرستان میناب، بندرعباس و دیگر روستاهای اطراف این مراسم به خوبی اجرا می‌شود و مردم به آن پایبند هستند. 


مراسم علم پیغمبر(ص) در میناب 

در این مراسم سنتی و ویژه که با قدمتی 400 ساله در روز پنجم محرم در میناب برگزار می‌شود، 2 علم پیغمبر(ص) و صاحب‌الزمان(عج) در 2 حسینیه جداگانه هم‌زمان بسته می‌شود. علم‌ها در آب رودخانه غسل داده می‌شوند و علم‌های دیگر به استقبال می‌آیند و مراسم تا غروب ادامه پیدا می‌کند. در عصر همان روز نه‌تنها مردم این شهر بلکه بسیاری از شهرهای استان نیز در این مراسم شرکت می‌کنند و برای علم‌ها گوسفند قربانی می‌کنند و نُقل، گل، سکه و گلاب بر آن‌ها می‌پاشند. 


علم شمشیری در قشم 

مدیرعامل انجمن میراث‌داران فرهنگ هرمزگان می‌گوید: علم شمشیری از دیگر سنت‌‌های 900ساله در حیدرآباد قشم است که در روز هفتم محرم، علم از حسینیه بیرون آورده و به روستاهای اطراف قشم برده می‌شود.  در این مراسم خاص، علم همراه با عزاداران پیاده از راه بیابان به شهر برگردانده می‌شود که در این روز بسیاری از شهرهای مختلف استان هرمزگان برای عزاداری همراه این علم به قشم می‌روند و این مراسم با شوری خاص برگزار می‌شود.  محبان حضرت علی(ع) با پای پیاده علم شمشیری را از مسجد علی‌بن ابی‌طالب(ع) شهر قشم به روستای حمیری قشم می‌‌برند و بعدازظهر در میان استقبال زنان و مردان بسیاری که برای نذر گوسفند و غیره به پیشواز می‌‌آیند، به مکان اصلی‌اش باز می‌‌گردانند. 


علم‌شویی 

از دیگر مراسم علم‌ها می‌توان به 12 علم منبر گپ نام برد که این علم‌ها منصوب به 12 امام است که برای غسل دادن آن علم‌ها را به دریا می‌برند. این مراسم با آداب خاصی برگزار می‌شود و در روزهای مختلف محرم افرادی که نذر دارند هیات همراه 12 علم منبر گپ را به خانه‌های خود دعوت می‌کنند. 


آیین حجله‌گردانی 

مراسم حجله‌گردانی به حجله حضرت قاسم (ع)، فرزند امام حسن(ع)، معروف است که در شب نهم ماه محرم برگزار می‌شود و در روز عاشورا این حجله به خون آغشته می‌شود.  حجله از نظر ظاهر شبیه تابوت با اندکی اختلاف در سطح آن است که اتاقکی چوبی با ابعادی در حدود 5/1 در 2 متر دارد که با آینه‌های بزرگ و کوچک، قالیچه، پارچه‌های رنگین و انواع وسایل تزئینی آراسته می‌شود.  این مراسم ارزش‌های نمادین و صحنه‌های زیبایی دارد که شاید بشود به لحاظ اجرا و ارتباط برقرار کردن با مردم بومی آن را منحصر به فرد دانست. تابوت و حجله در همه مناطق استان به‌ویژه در حاشیه شهرها و روستاها با تفاوت‌های کمی دیده می‌شود. 

 از مرحله ساخت و غسل دادن این حجله تا آماده ساختن و حتی این که چه کسانی باید برای آماده‌سازی حضور داشته باشند، از کجا و چه زمانی به حرکت در می‌آید و نذوری که داده می‌شود، با آیین و شیوه‌های خاصی انجام می‌شود. 


حنابندان 

مراسم حنابندان نیز اگرچه گوشه‌ای از مجلس تعزیه حضرت قاسم(ع)، فرزند امام حسن(ع)، است، گاه حنابندان جداگانه و در مجلس روضه‌خوانی شب نهم محرم (تاسوعا) اجرا می‌شود. 

شعرهای سوزناک که به شکل همسرایی خوانده می‌شوند همراه با تزئین سینی‌های حنا، شیرینی و شمع مراسم را بسیار حزن‌انگیز می‌کند. 
در تمام شهرهای هرمزگان این روز با حرکت دسته‌های سینه‌زنی همراه با علم، تابوت و حجله آغاز می‌شود. در بندرعباس و میناب روز عاشورا شکوه خاصی دارد و شبیه‌سازی اصلی‌ترین بخش این مراسم است. 


مراسم ویژه عاشورا

شمر، ساربان، شیر، کاروان اسیران، نیزه‌داران خشن و ذوالجناح همراه با کبوتران خونین‌بال فضایی دردآلود می‌سازند. اوج این عزاداری با آتش زدن خیمه 2 طفلان مسلم به پایان می‌رسد. در روز عاشورا همه اقوام کشور در قالب دسته‌های سینه‌زنی از کرد و لر و آذری‌زبان گرفته تا بلوچ و کرمانی و شمالی، وارد خیابان‌ها می‌شوند که بیشتر این مراسم در کنار مصلی همراه با نماز ظهر عاشورا برگزار می‌شود. 


عزاداران محرم در سیستان و بلوچستان

محرم همه ساله با حال و هوای خاص خودش شهرهای مختلف استان سیستان و بلوچستان را دگرگون می‌کند و شور حسینی دل‌ها، کوچه‌ها و خیابان‌ها را فرا می‌گیرد. نوحه‌خوانی، سینه‌زنی، زنجیرزنی، شبیه‌خوانی یا تعزیه‌خوانی و خواندن زیارت عاشورا از جمله‌ آیین‌های معمول مردم این خطه از میهن اسلامی در ایام محرم است. 


گلدسته‌گردانی در شب اول محرم

عزاداری ماه محرم در منطقه سیستان با برگزاری مراسم گلدسته‌گردانی در روستاهای قدیمی منطقه سیستان آغاز شد، این مراسم نمادی از آغاز قیام امام حسین(ع) است. 
سیستانی‌ها در شب نخست ماه محرم در بسیاری از روستاهای قدیمی منطقه سیستان مراسم مشعل و چراغ یا گلدسته روشن می‌کنند و حسینیان به نماد آغاز قیام امام حسین(ع) این گلدسته‌ها را در روستا می‌گردانند. 

شووی‌خوانی در سیستان

از آیین‌های ویژه و بارز محرم و به خصوص عاشورا در سیستان، شووی‌خوانی (تعزیه‌خوانی) است که یکی از سنت‌های جاودانه این منطقه است. 

در برگزاری این مراسم، کسانی که نقش مخالف‌خوانی دارند باید از توانایی و تسلط خاصی برخوردار باشند زیرا هر کسی نمی‌تواند این نقش‌ها را بازی کند و بیشتر افراد خوش‌صدا برای این کار انتخاب می‌شوند. این مراسم همچنان بیشتر در روستاهای قلعه‌نو، سه‌کوهه، دولت‌آباد و بنجار شهرستان زابل برگزار می‌شود. 

تعزیه عاشورا در غروب آن روز برگزار می‌شود و به دنبال آن آتش زدن خیمه‌ها و اسارت بازماندگان کربلا از صحنه‌های دردناک تعزیه غروب عاشوراست. 

سیستان و بلوچستان از ترکیب قومیتی و مذهبی خاصی تشکیل شده است به طوری که بخش جالب توجهی از مردم این استان را هم‌وطنان اهل سنت تشکیل می‌دهند. بسیاری از اهل سنت این استان نیز در ماه محرم آیین‌ها و مراسم خاصی دارند و محرم را ماهی بافضیلت می‌دانند. 
مردم چابهار با برپایی آیین‌های نوحه‌خوانی، تعزیه، روضه‌خوانی، سخنرانی، سینه‌زنی و زنجیرزنی یاد قیام سرور و سالار شهیدان را زنده نگاه می‌دارند. در ظهر عاشورا مردم بندر مرزی چابهار با آداب و رسوم خاصی با آتش زدن خیمه‌ها به یاد اسیران کربلا بر سر و سینه می‌زنند. 
مردم بلوچ در این ماه ساعات بیشتری را به عبادت اختصاص می‌دهند و اعتقاد دارند در این ماه درهای توبه باز است. روزه گرفتن از دیگر آیین‌های مردم این خطه است.