نوای شاخسی در شهرهای آذربایجان غربی

آیین شاخسِی (حسین‌گویان) نوعی مراسم مذهبی است که در ایام ماه محرم در بیشتر نقاط آذربایجان غربی به طور گسترده برگزار می‌شود. این مراسم از چند روز مانده به ماه محرم تا دهمین روز از ماه محرم و ظهر عاشورا ادامه دارد.به گزارش فارس، اگرچه آیین‌های عزاداری ماه محرم در آذربایجان غربی شباهت زیادی به مراسم‌ استان‌های همجوار دارد، برخی از این آیین‌ها در شهرهای مختلف استان با ویژگی‌هایی منحصر به فرد برگزار می‌شود. 

آیین‌های عزاداری ماه محرم هر سال در سراسر ایران با شور و عشق خاص مردم به اباعبدالله الحسین(ع) برگزار می‌شود و عاشقان آن حضرت هر سال در قالب عزاداری تجدید میثاق می‌کنند و ارادتشان را نشان می‌دهند. این آیین‌های عزاداری به فراخور فرهنگ و شیوه‌های مرسوم هر منطقه و استانی متفاوت است و از دیرباز همواره در قالب هیات‌های مذهبی و راه‌اندازی دسته‌ها و تکایا برگزار شده است.

عزاداری شهرهای آذربایجان غربی، شرقی و اردبیل هم با 2 رسم خاص «طشت‌گذاری» و دسته‌های «شاخسی، واخسی» معروف است که با مرثیه‌ها و آداب خاصی برگزار می‌شود. دسته‌های عزاداری «شاخسی، واخسی»  (شاه حسین، وای حسین)، بنا بر سنت دیرینه آذربایجانی‌ها، هر سال از دهه آخر ماه ذی‌الحجه، فعالیت خود را شروع می‌کنند. 


آیین مراسم شاخسی

مسئول دسته شاه‌حسین‌گویان جوانان کربلای ارومیه به برگزاری مراسم مذهبی شاخسی اشاره و اظهار کرد: آیین حسین‌‌گویان نیز نوعی مراسم مذهبی است که در ایام ماه محرم در بیشتر نقاط آذربایجان غربی به طور گسترده برگزار می‌شود؛ این مراسم از چند روز مانده به ماه محرم تا دهم محرم و ظهر عاشورا ادامه می‌یابد. 

 «حسن جعفرزاده» افزود: قدیمی‌ترین مراسم عزاداری و منحصر به فرد آذری‌ها مراسم «شاخسی،‌ واخسی» است ولی ریشه لغوی «شاخسی، واخسی» چندان معلوم نیست؛ برخی آن را مخفف و تحریف‌شده‌ شاه حسین، وای حسین می‌دانند. مراسم شاخسی از آن نظر منحصر به فرد است که در هیچ کجای دنیا غیر از منطقه آذربایجان برگزار نمی‌شود؛ البته مراسم هیات و سینه‌زنی هم مانند سایر شهرهای ایران و دنیا در روزهای محرم انجام می‌شود. 

جعفرزاده بیان کرد: در زبان ترکی آذری، مردم به این مراسم شاخسِی می‌گویند که مخفف واژه شاه‌‌حسین است و عزاداران در مراسم شاه‌‌حسین‌‌گویان، چوبی را از زمین تا فرق سر خود حرکت می‌دهند، در حالی که هماهنگ پاهای خود را به زمین می‌کوبند. وقتی که چوب به سمت پایین آورده می‌شود، گروهی با صدای بلند ندای شاخسِی (شاه‌‌حسین) و زمانی که چوب به سرشان نزدیک می‌شود، گروه دیگر با صدای بلند ندای واخسِی (وای‌ حسین) سر می‌دهند. 


اجرای سنتی مراسم 

جعفرزاده به شعار‌ها و رجز‌های این حرکت اشاره کرد و گفت: این حرکت به نشانه جنگ یاران حسین‌بن‌علی(ع) با یاران یزیدبن ‌معاویه در صحرای کربلا انجام می‌شود و علاوه بر ندای «شاخسی واخسی»، همچنین «حیدر صفدر»، «مظلوم حسین»، «حسن‌حسین»، «سوسوز حسین» و «عطشان حسین» از جمله شعارهایی است که گروه‌های شاه‌حسین‌گویان در حین حرکت منظم خود سر می‌دهند. 

وی به نحوه اجرای این دسته اشاره کرد و گفت: عده‌ای این مراسم را به سبک سنتی انجام می‌دهند و از هیچ‌ ابزارآلات جدیدی که در سال‌های اخیر در مراسم شاه‌‌حسین‌‌گویان دخیل شده و حتی از چوب مخصوص شاه‌حسین‌گویان نیز استفاده نمی‌کنند و به جای بالا و پایین حرکت دادن چوب مخصوص، با حرکت منظم پاهای خود که به زمین کوبیده می‌شود، بر سینه می‌زنند اما عده‌ای هم با استفاده از تبل، سنج و سایر ابزارآلات، شور و شوق خاصی در این مراسم به وجود می‌آورند. 

مسئول دسته شاه‌حسین‌گویان جوانان کربلای ارومیه تاکید کرد: در پایان مراسم شاه‌حسین‌گویان، همگی ایستاده و در حالی که دستان خود را بالا می‌برند و بر سینه می‌زنند این شعرها را می‌خوانند: «آقامین آتی گلدی/ قانلی خلاتی گلدی (اسب آقایم به خیمه برگشت، پیراهن آقایم خونین شد)، قانلی قیلیش کربلادا پاس توتوپ/ حسین اوچون ملاکلر یاس توتوپ (شمشیر خونین در سرزمین کربلا زنگ زده است/ ملائکه‌ آسمان عزای امام حسین(ع) را برپا کرده‌اند)، فریاد شیمیر الیندن/ ‌ای داد شیمیر الیندن. (فریاد از دست شمر/ ‌ای داد از دست شمر)» 

وی به تاریخ این دسته و آیین عزاداری اشاره کرد و گفت: در گذشته یک ماه قبل از محرم و بیشتر از فردای عید قربان با تشکیل دسته‌های شاه‌حسینی این شکل از عزاداری آغاز می‌شد؛ به این صورت که در هر کوی و برزنی، رؤسا و ریش‌سفیدان، مشعل آهنی بزرگی آماده می‌کردند؛ سپس آن را بر سر چوب قطور و بلندی در مرکز محله نصب می‌کردند و هر مشعل، مامور و خدمه ویژه‌ای داشت و هم او بود که قبل از غروب آفتاب، مشعل‌ها را با پارچه‌های کهنه و گاهی با چوب و هیزم پر و آماده می‌کرد. 

وی ادامه داد: چون غروب می‌شد، جوانان و مردان محله در آن میدان حاضر می‌شدند و هر یک چوب‌دستی بلند و محکمی همراه می‌آوردند؛ پس از انجام یک سلسله کارهای مقدماتی و یک ساعت گذشته از شب با هماهنگی رئیس محله، شاه‌حسینی‌ها صف می‌بستند و در حالی که حاضران چوب‌دستی را مثل شمشیر در دست راست می‌گرفتند، دست چپ را از پشت، بر کمر نفر سمت چپ خود می‌گرفتند و به این طریق صف فشرده و مرتبی به وجود می‌آوردند. 

این کار موقعی صورت می‌گرفت که به مشعل هم مقداری نفت می‌ریختند و آتش می‌زدند. شعله‌های آتش، اطراف را روشن می‌کرد و در پرتو نور آن صف مردان به صورت محیط دایره بزرگی درمی‌آمد. به دور مشعل می‌گشتند و در جواب شعار و ابیاتی که رئیس دسته (دَستهَ‌باشی) با آهنگ ترغیب‌کننده‌ای می‌خواند، همه با هم ذکر شاخسی (شاه‌حسین، وای حسین) سر می‌دادند. 

مراسم شاه‌حسین‌گویان بسیاری از محلات آذربایجان غربی به لحاظ عظمت، بزرگی دسته‌ها، تعداد افراد، توانایی نوحه‌خوانان، تنوع و سوز مرثیه‌ها شهرت بالایی در بین مردم دارد و هر شب میزبان هزاران نفر از مردم در نقاط مختلف شهرهاست.