آیین
کهن‌آیین‌های عاشورایی؛ از فارس تا بوشهر
آیین «عمه کبار» که هر سال در شب عاشورا مقابل مسجد جامع منطقه خرمی در خرمبید اجرا می‌شود، سابقه‌ای دویست‌ساله دارد
ایرانیان به واسطه تمدن دیرپای خود هر رویداد و برشی از تاریخ را به فرهنگ و هنری اصیل گره می‌زنند. سوگواری اباعبدالله(ع) یکی از رویدادهایی است که با آداب و رسوم خاص در هر نقطه از کشور و به‌خصوص استان‌‌های فارس و بوشهر گره خورده است و در شهرستان‌ها و بخش‌های مختلف این استان‌ها در سوگ امام حسین(ع) آداب و رسوم زیبا و معناداری اجرا می‌شود.
به گزارش تسنیم، آیین‌های سنتی عزاداری فارس که با خیمه برافراشتن مردم زرقان، حمل پرچم سرخ دارابیها، چاووشی‌خوانی آباده‌ای‌ها و بواناتی‌ها در ابتدای محرم آغاز می‌شود، در دهه محرم با عزاداری، سینه‌زنی و زنجیرزنی ادامه می‌یابد تا این‌که در روزهای تاسوعا و عاشورا شکل ویژه‌ای به خود می‌گیرد.
خیمه برافراشتن زرقان؛ آیینی چهارصدساله
بر اساس سنتی چهارصدساله در روز 27 ذی‌الحجه مردم شهر زرقان خود را برای انجام مراسم خیمه برافراشتن آماده می‌کنند؛ آیینی که با نوای «یا حسین(ع)»، «یا اباالفضل (ع)» و به‌ویژه «یا زینب(س)» مردم شکوه خاصی دارد و طنین صدای مردم زمانی که ذکر «یا زینب (س)» سر می‌دهند، بغض در گلو می‌شکند و یاد شهدای مدافع حرم اشک بر دیده روان می‌کند. مراسم خیمه‌های برافراشته زرقان منحصر به فردترین آیین‌های محرم در کشور است که قدمت آن به دوران صفویه می‌رسد.
این مراسم با تلاش میراث فرهنگی در سال 1391در فهرست آثار معنوی کشور به شماره 657 ثبت شده است. این آیین در 3 حسینیه قدیمی شهر زرقان در محلات امام سجاد(ع)، ولی عصر(عج) و حیدر برگزار می‌شود. مردم زرقان پس از خواندن نماز صبح به صورت دسته‌جمعی و با همراهی روحانیون شهر به سمت حسینیه محله امام سجاد(ع) می‌روند و یکی از اهالی بر بام حسینیه می‌رود و کرنای عزا می‌نوازد. این موسیقی محلی با مدیحه‌سرایی و ذکر اشعاری در رثای اباعبدالله(ع) و واقعه عاشورا نوعی اعلام عمومی شروع عزاداری امام حسین(ع) است.
پس از این مراسم، همه مردم به خوردن شله مخصوص زرقان می‌نشینند. این غذا از گوشت گوساله، برنج، سبزی و حبوبات درست می‌شود و از چند روز پیش، بانوان زرقانی مشغول آماده و پاک کردن مواد آن می‌شوند تا این‌که در همان روز 27 ذی‌الحجه توسط مردان در حسینیه‌ها پخت و در میان مردم توزیع می‌شود.
آیین «عمه کبار»
آیین «عمه کبار» که هر سال در شب عاشورا مقابل مسجد جامع منطقه خرمی در شهرستان خرمبید اجرا می‌شود، سابقه‌ای دویست‌ساله دارد و یکی از آیین‌های ثبت‌شده فارس است. این آیین در شب عاشورا در منطقه خرمی(صفاشهر) شهرستان خرمبید با حضور خیل عظیمی از عزاداران حسینی و با نغمه‌های خاص و آیین منحصر به فرد برگزار می‌شود. در این آیین حضرت عباس(ع) که علمدار نهضت حسینی بوده، با علم بزرگ نشان داده می‌شود و دیگر اهل بیت با علم‌های کوچک‌تر و به همین دلیل، این آیین را عباس‌خواهی می‌نامند.
به کسانی که این آیین را اجرا می‌کنند عمه کبارخوان می‌گویند. در این آیین که در ردیف هنرهای نمایشی قرار می‌گیرد، مردم با علم‌هایی در دست گرداگرد قدیمیترین علم منطقه در حالی که کمر یکدیگر را گرفته‌اند، حلقه می‌زنند و در این حلقه‌ها ترتیب سنی رعایت می‌شود. این حلقه‌ها نباید گسسته شود و همه با عزاداری در مقابل علم بزرگ تعظیم می‌کنند و در واقع این تعظیم نماد احترام دیگر اهل بیت(ع) به حضرت عباس(ع) است که علمدار بزرگ کربلاست.
عمه کبارخوان در کنار علم می‌ایستد و به خواندن اشعاری در مدح و رثای حضرت عباس(ع) و دیگر اهل بیت(ع) می‌پردازد و ده‌ها حلقه‌ای که دورتادور علم شکل گرفته با حرکات دست و پاسخ دادن به خواننده و چرخش به دور علم حرکات زیبایی را ایجاد می‌کنند.
زمانی که عمه کبار به شهادت حضرت عباس(ع) می‌رسد، علم بزرگ می‌افتد و دیگر علم‌ها به شکل تعظیم درمی‌آیند. در واقع در این حرکت نمادین نشان داده می‌شود که با شهادت حضرت عباس(ع) عمود خیمه قیام امام حسین(ع) به زمین می‌افتد و امام تنها می‌شوند.
چک‌چکوی استهبان
دسته‌های عزاداری با لباس‌های سیاه و شال‌های سبز در یک دایره حلقه می‌زنند و در فاصله یک قدم می‌گردند و میان دست‌هایشان چوب‌ها یا سنگ‌های کوچکی وجود دارد، در میان مرثیه‌خوان می‌ایستاد می‌خواند: « این دل تنگم عقده‌ها دارد / گوییا میل کربلا دارد/ ای یزید، این سر بر تو مهمان است/ کز لبش جاری صوت قرآن است». مردان سیاه‌پوش چوب یا سنگ را بالای سر می‌برند و بر هم می‌سایند و با آهنگ مرثیه‌خوان تکرار می‌کنند: « کز لبش جاری صوت قرآن است». صدای چک‌چک سنگ‌ها با صدای مرثیه‌خوان در هم می‌پیچد.
آیین چک‌چکوی استهبان بـرگرفته از چکاچک و صدای برخورد شمشیرهاست و به عصر عاشورا و به خاک و خون کشیده شدن اجساد مطهر شهدای کربلا در زیر سم اسبان اشقیا اشاره دارد. این آیین با قدمتی دویست‌ساله در سال 88 در فهرست میراث معنوی یونسکو ثبت شد. بنا به گفته کارشناسان، پیشینه تاریخی این آیین به دوران حکومت زند بازمی‌گردد و این رسم شکلی نمادین از اتفاقی است که عصر عاشورا پس از شهادت امام حسین(ع) رخ می‌دهد، آن زمان که سپاه یزید پیکرهای شهدا را سنگ‌باران می‌کنند.
چک‌چکو در واقع نوعی تعزیه و نمایش سنگ‌پرانی است، زیرا عزاداران با برداشتن دو سنگ و بر اساس آهنگ گفتار مرثیه‌خوان، دست‌ها را بالای سر می‌برند و دو بار با فاصله زمانی کم و پشت سر هم سنگ‌ها را به هم می‌زنند سپس دولا می‌شوند و سنگ‌ها را در میان پاها دو بار دیگر با همان ریتم قبلی به هم می‌زنند.
پس از آن قد راست می‌کنند و روی یک پاشنه پا می‌چرخند و یک قدم به جلو می‌گذارند. در قدم بعدی، بی‌درنگ سنگ‌ها را بالای سر می‌برند و همان حرکات قبلی را تکرار می‌کنند. عزاداران در یک ردیف و با فاصله یک قدم از یکدیگر به صورت قوسی قرار می‌گیرند و می‌چرخند و مرثیه‌خوان در مرکز دایره می‌ایستد. به‌تدریج، بر تعداد سوگواران افزوده شده و قوس بزرگ و بزرگ‌تر می‌شود تا به صورت دایره‌ای درمی‌آید.
چارچوگردانی با قدمتی 250ساله
آیین سنتی چارچوگردانی شب عاشورا در حسینیه محله اَهر استهبان برگزار می‌شود. در این مراسم از ابتدای شب دسته‌های عزادار، زنجیرزن و سینه‌زن به حسینیه محل چارچوگردانی می‌روند. چارچو از اتاقکی چوبی با کف مستطیلی تشکیل و بدنه آن از شیشه پوشیده شده است. معمولا این عزاداری‌ها با سینه‌زنی آغاز می‌شود با ورود چارچوگردانان به حسینیه فریادهای «وای حسین(ع)» مردم به آسمان بلند می‌شود. افراد در زیر چارچو و در جاهای مشخص خود قرار می‌گیرند. تعدادی هم مشغول باز کردن مسیر عبور چارچو در بین جمعیت می‌شوند.
تمام فضا سرشار از فریاد و نجواست. همه منتظرند. چارچو را بلند می‌کنند و فریادها بیشتر می‌شود. ورود چارچو به صحن حسینیه موجی در جمعیت می‌اندازد. تمام پشت‌بام‌ها و لبه دیوارهای اطراف حسینیه مملو از زنان و کودکانی است که با فریاد وای حسین(ع) جمعیت را همراهی می‌کنند. هنگامی که چارچو به وسط حسینیه می‌رسد، یک لحظه می‌ایستد و ناگهان شروع به چرخش می‌کند. در این لحظه تمامی دست‌ها به سوی آسمان است و همه یک‌صدا «یا حسین(ع)» می‌گویند. چارچو سه بار به دور خود چرخانده می‌شود و پس از طی چندین متر دوباره می‌ایستد و همان چرخش و فریاد «یا حسین(ع)» پس از سه مرتبه چارچو به داخل حسینیه برده می‌شود و مراسم عزاداری ادامه پیدا می‌کند.
در باور مردم استهبان، چارچو مظهر و نشانه‌ای از یک کجاوه است که از آسمان فرود می‌آید و پیکر امام حسین(ع) را به عرش اعلا می‌برد. مردم این دیار، در واقع چارچو را نماد مظلومیت امام حسین(ع) می‌دانند و بر این باورند که عصر عاشورا محملی از آسمان فرود آمد و جسم مطهر امام حسین(ع) را در خود جای داد و به آسمان صعود کرد و این چارچوگردانی نمادی از آن محمل است.
سینه‌زنی قطاری در شیراز
در شهر شیراز یک نوع سینه‌زنی خاص شیرازی‌ها وجود دارد به نام قطاری یا به اصطلاح مردم، حَسیِن، که امروزه در چند مسجد و حسینیه به صورت اندک برگزار می‌شود. این سینه‌زنی به شکل حلزونی اجرا می‌شود، یعنی ابتدا می‌ایستند، دو گام برمی‌دارند و بر سینه می‌زنند و می‌گویند حَسیِن که البته همان حسین است. پس از آن، وسط سینه‌زنی نفرات اول به نفرات آخر می‌رسند و چون به شکل حلزونی حرکت می‌کنند، به راس که رسید، سینه‌زنی تمام می‌شود و این نوع سینه‌زنی اکنون در مسجد بغدادی در سردزک شیراز برگزار می‌شود.
شیراز؛ خاستگاه تعزیه
هنری که در تمام نقاط ایران گسترش پیدا کرد و مورد استقبال سازمان جهانی میراث فرهنگی نیز قرار گرفت و ثبت جهانی شد تعزیه است. هنر تعزیه جزئی از هنر نمایشی است که استانداردهای نمایشی، دیالوگ‌ها، صحنه‌سازی‌ها، لباس، بازی و موسیقی دارد. هنر نمایشی تعزیه به استناد کتب تاریخی در محرم 1172 هجری قمری که کریم خان زند به شیراز آمد در باغ دلگشای شیراز برای کریم خان اجرا شد که ثبت تاریخی شد و البته این نخستین ثبت است.
به گفته فعالان و پژوهشگران گردشگری شیرازی‌ها به طور قطع از قدیم این هنر را داشته‌اند و برای آمدن کریم خان آن را اجرا کرده‌اند. قبل از آن هم هنری به نام شبیه‌گردانی در شیراز بوده که با رعایت صحنه‌سازی، لباس و سوگ بدون استفاده از دیالوگ و بدون کلام عزاداری می‌کردند، اما در هنر نمایشی و تعزیه ادبیات و دیالوگ وارد شد.
امروزه این تعزیه در نقاط مختلف استان فارس اجرا می‌شود و تعزیه‌خوانی در برخی نقاط به ثبت رسیده که از جمله می‌توان به تعزیه‌خوانی شیراز، سروستان، کازرون، خرمبید، مرودشت و صحرارود فسا اشاره کرد. تعزیه صحرارود بزرگ‌ترین تعزیه میدانی کشور است.
به گفته «عبدالصمد فهندژ سعدی» رئیس کانون تخصصی تعزیه استان فارس، در ماه محرم امسال هر شب ساعت 20:30 مقابل آرامگاه سعدی توسط کانون تخصصی تعزیه برگزار می‌شود.
تعزیه طفلان حضرت زینب، تعزیه طفلان حضرت مسلم، تعزیه حر بن یزید ریاحی، تعزیه عابس و شوذب، تعزیه حضرت علی‌اصغر(ع)، مجلس حضرت قاسم و مجلس حضرت علی‌اکبر(ع) از جمله برنامه‌هایی است که در طول 10 شب نخست اجرا می‌شود. تعزیه حضرت عباس(ع)، مجلس شهادت امام حسین(ع) و غارت و آتش زدن خیمه‌ها و ورود به قتلگاه نیز در شب و روز عاشورا برگزار می‌شود.
عزاداری منحصر به فرد بوشهری‌ها
آیین ماه محرم و عزاداری بوشهری‌ها ریشه در مبانی دینی و سنتی آنان دارد و با فرهنگ بومی این استان عجین شده است.
نوحهخوانی، سینه‌زنی و نواختن سنج و دمام بوشهری‌ها در ماه محرم در جای‌جای این استان مورد توجه مردم استان قرار می‌گیرد که حکایت از دلدادگی مردم ولایت‌مدار این استان نسبت به خاندان اهل بیت(ع) به‌ویژه سید و سالار شهیدان حضرت امام حسین(ع) دارد.
فرهنگ نهضت عاشورای حسینی در دل مسلمانان و آزادی‌خواهان جهان جایگاه ویژه‌ای دارد، به‌‌گونه‌ای که با آغاز ماه محرم حزن و اندوه و سوگواری جای‌جای این جهان را فرا می‌گیرد که در کشورهای اسلامی از جایگاه خاصی برخوردار است. با آغاز ماه محرم در نقاط مختلف کشور برنامه‌ها و آیین‌های ویژه‌ای در زنده نگه داشتن نهضت عاشورای حسینی برگزار می‌شود که در این میان، در خطه جنوب و به‌خصوص در استان بوشهر سوگواری محرم با رسوم خاصی همراه است.
شهرت جهانی عزاداری بوشهری‌ها
امام جمعه بوشهر با بیان این‌که سبک عزاداری بوشهر به‌ویژه ایام ماه محرم از جذابیت خاصی برخوردار است گفت: این سبک که از شهرت جهانی برخوردار است، سبب معرفی و ترویج فرهنگ عاشورای حسینی در گوشه و کنار دنیا شده است.
آیت‌الله «غلامعلی صفایی بوشهری» با بیان این‌که بوشهری‌ها از روی عشق به ولایت و ائمه اطهار(ع) مراسم عزاداری سید و سالار شهیدان را برگزار می‌کنند خاطرنشان کرد: عشق به اهل بیت عصمت و طهارت(ع) در مردم ولایت‌مدار استان بوشهر دارای قدمت و پیشینه تاریخی است که این فرهنگ و عشق به ائمه اطهار(ع) در مراسم عزاداری آنان متبلور است.
نماینده ولی فقیه در استان بوشهر سبک، محتوا، مدل و ارائه عزاداری بوشهری‌ها را متناسب با جغرافیای زیستی دانست و گفت: سوگواری و عزاداری سنتی بوشهری دارای قدمت و تاریخ باعظمتی است که در ایران و حتی کشورهای مختلف شناخته شده است. امام جمعه بوشهر عزاداری استان بوشهر به‌ویژه در ماه محرم را دارای محتوای بالایی دانست و خاطرنشان کرد: مراسم عزاداری ائمه اطهار(ع) به‌ویژه سید و سالار شهیدان(ع) یکی از پرمحتواترین سوگواری‌هاست که در تاسوعا و عاشورای حسینی به اوج خود می‌رسد.
نوای سنج و دمام
نوای سنج و دمام در عزاداری سالار شهیدان (ع) در بوشهر از جایگاه ویژه‌ای برخوردار است. پیش از برپایی مراسم سینه‌زنی در مساجد، حسینیه‌ها و تکایا مراسم سنج و دمام در محلات گوناگون طنین‌انداز می‌شود که فضایی سرشار از حزن و اندوه در هیات‌های عزاداری ایجاد می‌کند.
دمام‌زنی برای دعوت عاشقان مکتب حسینی به روضه و مراسم عزاداری محرم انجام می‌شود که نوازندگی سنج و دمام در ماه محرم و صفر اوج حزن و اندوه عاشقان حضرت اباعبدالله الحسین(ع) را روایت می‌کند. پامنبری‌خوانی از قدیمیترین سبک‌‌های نوحهخوانی و عزاداری در استان بوشهر است و این برنامه در ماه محرم درتمام نقاط شهری و روستایی اجرا می‌شود.
سینه‌زنی سنتی
سینه‌زنی سنتی استان از جذاب‌ترین مراسم سوگواری در ماه محرم به‌ویژه در شب تاسوعا و عاشورای حسینی است. رئیس بنیاد ایران‌شناسی شعبه بوشهر سینه‌زنی بوشهری را غرق در شور دانست و افزود: این سبک خاص سینه‌زنی برگرفته از تاریخ و گذشتگان است.
«عبدالکریم مشایخی» با بیان این‌که سینه‌زنی سنتی استان بوشهردر فهرست آثار میراث معنوی کشور به ثبت رسیده است گفت: تاسوعا و عاشورای حسینی اوج مراسم سینه‌زنی سنتی در استان بوشهر است و این آیین تا پایان ماه صفر ادامه می‌یابد و طی آیینی خاص به پایان می‌رسد.
وی با اشاره به نوحه‌خوانان این استان در ادوار مختلف تاریخی خاطرنشان کرد: عباس دریانورد(ناخدا عباس) ، جهانبخش کردی‌زاده(بخشو)، محمد شریفیان، عبدالحسین خرمایی و دیگر مداحان در ایران و جهان پرآوازه هستند و در مراسم عزاداری عاشورای حسینی نام و یاد آنان ماندگار است.
عزاداری سنتی استان بوشهر نه‌تنها یکی از جذاب‌ترین سوگواری‌ها محسوب می‌شود، بلکه از تنوعی بی‌نظیر برخوردار است که از آن جمله می‌توان به مراسم دمام‌زنی، پامنبری، هیا مظلومو مقتل علی‌اصغر(ع) نام برد. در ماه محرم علاوه بر برگزاری عزاداری سنتی، انواع غذاها شامل قیمه، آش، حلوا، حلیم و دیگر مواد غذایی به عنوان نذری توزیع می‌شود که طعم این غذاها در کام عزاداران ماندگار می‌شود.
