گزارش
آیین‌های ایرانی در محرم حسینی
همشهری از آیین‌های سوگواری در ایام محرم در استان‌های مختلف گزارش می‌دهد
آیین‌های عاشورایی با این‌که روایتگر سوگواری ایرانی‌ها برای سالار شهیدان هستند، اما ارتباط تنگاتنگی هم با اسطوره‌ها و تاریخ چندهزار ساله این مرز و بوم دارند. ارتباطی که نشان می‌دهد ایرانی‌ها بعد از ورود اسلام میان داشته‌هایشان و اسلام، پیوندی باورنکردنی برقرار کردند و حالا بسیاری از این آیین‌ها از جمله حرکت دسته‌های عزاداری، حمل نماد تابوت، گل‌مالی و تعزیه‌خوانی از نمادی به عزاداری برای سیاوش، راهی برای عرض ارادت به شهدای کربلا و سید و سالار شهیدان شده‌اند.
شاخسی واخسی آذری‌ها
به گزارش گروه استان‌های همشهری، رایج‌ترین آیین سوگواری ایرانیان در ایام محرم برای ادای احترام به شهدای کربلا و سید و سالار شهیدان، اباعبدالله‌الحسین (ع) تشکیل دسته‌های عزاداری است؛ دسته‌هایی که در اواخر دوره قاجار یا به روایتی از دوران آل بویه در ایران شکل گرفته‌اند و حالا هر شهر و خطه‌ای آن شیوه سوگواری را با آیین‌های خود درآمیخته است. یکی از مهم‌ترین دسته‌های عزداری مربوط به آذری‌هاست؛ «شاخسی واخسی» اهالی آذربایجان شرقی با دو گروه شکل می‌گیرد و طی آن مردم با گفت‌وگویی متقابل و تکرار‌شونده در خیابان حرکت می‌کنند. «شاخسی واخسی» در اردبیل هم برگزار می‌شود. مشگین‌شهری‌های عزادار «شاخسی واخسی»گویان پس از طی کردن مسیری طولانی خود را به خیمه‌های به آتش کشیده‌شده می‌رسانند و عزاداری خود را با سوز و گداز به پایان می‌برند.
آتشی که شمالی‌ها روشن نگه می‌دارند
در گیلان رسم خاصی برای حرکت دسته‌های عزاداری وجود دارد. در گذشته در مناطق کوهستانی شرق گیلان چند روز مانده به محرم، جوان‌ها به خانه‌های مردم مراجعه و پارچه‌های کهنه را جمع می‌کردند. به دلیل نبود برق، مردم برای روشنایی مسیر دسته‌های عزاداری، مشعل‌هایی با پارچه کهنه درست می‌کردند. دسته چوبی گرگانی‌ها هم مشهور است که با روشن کردن چند مشعل و به دست گرفتن چوب شکل می‌گیرد. مردم برای آن‌که آتش خاموش نشود هر چیز سوختنی را داخل مشعل می‌ریزند.
دسته‌هایی بدون سینهزنی
در استان مرکزی حرکت دسته‌های عزاداری شیوه‌های مختلفی دارد. مهم‌ترین آیین در این استان، جغجغهزنی در انجدان است که قدمت آن به دوره تیموری و صفویه برمی‌گردد. مردم محله پایین انجدان در روز تاسوعای حسینی با آیین‌های سوگواری و عزاداری در حالی که ابزاری چوبی و خراطی‌شده به نام جغجغه را در دست دارند به سمت محله بالا با نوای موزون و حزن‌انگیز جغجغه، به جای کوبیدن بر سینه، حرکت می‌کنند.
دمام‌زنی و چاووشی‌خوانی
در اغلب آیین‌های محرم، موسیقی بخش جدایی‌ناپذیر است. از مهم‌ترین آیین‌های همراه با موسیقی می‌توان به دمام‌زنی بوشهری‌ها اشاره کرد. مهم‌ترین و بارزترین ویژگی مراسم عزاداری در بوشهر اجرای هماهنگ سنج و دمام و سینهزنی است که با ریتم و ضرباهنگی خاص اجرا می‌شود. چاووشی‌خوانی هم از آیین‌هایی است که در شهرهای مختلف از جمله آباده در استان فارس برگزار می‌شود. گروه‌های مرکب سنج و دمام و عزاداران هیات مذهبی شهر صغاد با لباس‌های مشکی بلند عزا به زنجیرزنی و سینهزنی می‌پردازند. در کاشان هم رسم بسیار قدیمی چاووشی‌خوانی یا چاووش‌عزا برگزار می‌شود.
کرنا و سنج‌نوازی در شمال
علاوه بر سنج و دمام، کرنا هم حضور پررنگی در عزاداری ایرانی‌ها دارد. یکی از رسوم خاص و معروف در آستانه اشرفیه در استان گیلان «کرنا زدن» است که در حوالی غروب تاسوعا و روز عاشورا انجام می‌شود. کرنا به نی‌های بلند دو یا سه متری گفته می‌شود که کرنانوازان با مهارت خاصی به صورت حزین در آن می‌دمند. در روستای تاریخی ماسوله هم در شب اول محرم عزاداران حسینی با برپایی آیین سنتی سنج‌زنی فرارسیدن این ماه را گرامی می‌دارند.
موورخوانی و چمری‌نوازی در کرمانشاه
خواندن مرثیه و «موور» مهم‌ترین رسم در ایام محرم در کرمانشاه است. زنان کرد در ایام سوگواری به‌ویژه در روزهای محرم با جمع شدن به دور یکدیگر، اشعاری را زمزمه و مرثیه‌سرایی می‌کنند و درباره وقایع کربلا با صدایی سوزناک مرثیه می‌خوانند. همراه با این نوای محلی گاه ساز و دهل و یا چمری که نوعی موسیقی بومی در ایام سوگواری است در برخی مناطق و روستاهای کرمانشاه نواخته می‌شود.
تعزیه و شبیه‌خوانی
شبیه‌خوانی و اجرای تغزیه بخش مهمی در آیین‌های سوگواری ایرانی‌هاست که ریشه آن را به سوگ سیاوش نسبت می‌دهند. تعزیه گرچه در مناسبت‌های مختلف از شادی تا عزا اجرا می‌شود، اما مهم‌ترین نمود آن در فرهنگ ما، عزاداری برای امام حسین (ع) است. استهبانی‌ها در استان فارس شبیه‌خوانی خود را در قالب آیین «چک‌چکو» اجرا می‌کنند. در این آیین دسته عزاداران با لباس‌هاى سیاه دور حوض حلقه مى‌زنند و در حالی که چوب‌هاى کوچکى به دست دارند به فاصله یک قدم می‌گردند و مرثیه‌خوانی می‌کنند.
بزرگ‌ترین تعزیه میدانی در فسا
از عزاداری‌های ثبت‌شده در فهرست ملی هم اجرای یکی از بزرگ‌ترین تعزیه‌های میدانی کشور در صحرارود شهرستان فسا در استان فارس است که حدود 250 سال قدمت دارد. این مراسم که در هشتم ماه محرم برگزار می‌شود در سال 91 به عنوان میراث معنوی ملی ثبت شد. در این تعزیه بیش از 250 نفر به عنوان بازیگران اصلی و بیش از 1200 نفر به عنوان عوامل اجرایی حضور دارند.
تعزیه در شهرهای دیگر
علاوه بر استان مرکزی، به عنوان یکی از مهدهای تعزیه در کشور، در آستانه اشرفیه هم هر سال یکی بزرگ‌ترین آیین‌های نمایشی کشور در ظهر عاشورا در صحن حرم آقا سید جلال‌الدین اشرف برپا می‌شود. تعزیه در روستاهای مریانج (شهر مریانج) و گراچغا همدان هم سابقه دیرینه دارد. تعزیه‌های ماه محرم خمینی‌شهر در استان اصفهان هم سال‌هاست شهرتی فراگیر پیدا کرده. این مراسم ویژه روز عاشورا برگزار می‌شود و طی آن یک قافله شتر و اسب‌سوار در خیابان‌های شهر به حرکت درمی‌آید.
علم جوشدی
در آیین‌های عزاداری که در سراسر ایران برگزار می‌شود، علم جایگاه ویژه دارد. این وسیله معمولا چوب بلندی به ارتفاع چند متر است که سر آن پنجه‌ای برنجین می‌گذارند و پارچه‌های رنگین قیمتی به چوب می‌بندند. علم در اغلب شهرهای ایران در دسته‌های عزاداری مورد استفاده قرار می‌گیرد، اما برخی شهرها برای حمل علم یا تزئین آن آیین‌های خاصی دارند. یکی از این آیین‌ها «علم جوشدی» است که در برخی از روستاهای اهر در آذربایجان شرقی برگزار می‌شود و طی آن علم بسیار بلندی در میان جمعیت به حرکت درآورده می‌شود. سنتی‌ترین شیوه علم‌گردانی در سال‌های اخیر هم در بخش یانسر شهرستان بهشهر، چهاردانگه ساری، هزارجریب نکا و دیگر مناطق ییلاقی و کوهستانی مرکز مازندران برگزار می‌شود.
علم‌بران و علم‌گردانی
تفرشی‌ها با علم آیین خاصی اجرا می‌کنند. در آیین علم‌بران در محله فم این شهر در استان مرکزی در روز اول محرم، مردم محله با چند علم سیاه به در خانه‌های صاحب علم می‌روند و با نوحه و چاووشی‌خوانی صاحبخانه را دعوت به بیرون آوردن علم می‌کنند. در روستای هزاوه استان مرکزی هم چنین آیینی با نام علم‌گردانی برگزار می‌شود. در این روستا آیین مذهبی علم‌گردانی با بیرون آوردن علم از محل نگهداری آن در امامزاده احمد (ع) روستای هزاوه در شب اول ماه محرم شروع می‌شود. علم عاشورا به عنوان نماد رشادت علمدار کربلا در میان سینه‌زنان به حرکت در آورده می‌شود.
تشت‌گذاری
آیین تشت‌گذاری یکی از قدیمی‌ترین سنت‌ها و مناسک ایرانی است که در آستانه ماه محرم برگزار می‌شود. برگزاری این مراسم 3 روز پیش از آغاز محرم با تشریفات خاص و پرشوری صورت می‌گیرد. این سنت با الهام از اقدام سالار شهیدان و یادآور رفتار جوانمردانه امام حسین (ع) است. بر اساس روایت‌ها، ایشان در روز 27 ذی‌‌الحجه آب مشک‌ها را در تشت‌ها می‌ریزند و لشکر حر و اسبان سپاه او را سیراب می‌کنند. این آیین معمولا از سوی آذری‌زبانان برگزار می‌شود و در شهرهایی مانند اردبیل، زنجان، قزوین، البرز، گیلان و مازندران یا حتی مناطق کردنشین مانند سریش‌آباد در استان کردستان اجرا می‌شود.
نخل‌گردانی
نخل به معنای درخت خرماست، اما در مراسم عزاداری سیدالشهدا (ع) مراسم نخل‌گردانی معنا و مفهوم خاص خود را دارد و نخل به تابوتی گفته می‌شود که به عنوان نماد تابوت امام حسین (ع) بر دوش عزاداران قرار می‌گیرد. مهم‌ترین آیین سوگواری با استفاده از نخل را یزدی‌ها به جای می‌آورند. مراسم نخل‌برداری در یزد در بعد از ظهر عاشورا و در زمان شهادت امام حسین (ع) برگزار می‌شود. بعد از آذین‌بندی نخل، هیبت بزرگ آن در وسط میدان آماده برداشتن می‌شود. جمعیت گرداگرد نخل می‌ایستند و نخل با هیاهوها و فریادهای «یا حسین» و «یا ابوالفضل» و صدای پرهیبت سنجها و شیپورها به چرخش درمی‌آید. در دزفول استان خوزستان، جاجرم استان خراسان شمالی، خمین استان مرکزی و شهر فردوس خراسان جنوبی هم نخل‌گردانی اجرا می‌شود.
حمل نمادها روی دست عزاداران
در بسیاری از شهرهای ایران هم به جای نخل از نمادهای دیگری استفاده می‌شود. برای مثال، شهرستان استهبان استان فارس مهد «چارچوگردانی» است و مردم در این آیین معنوی تلاش می‌کنند مظلومیت امام حسین (ع) را نمایش دهند. در شب عاشورا مردم یک سازه عظیم چوبی را که نماد تابوت حضرت امام حسین (ع) است بر دوش خود بلند می‌کنند و به شیوه‌ای خاص در میدان رو به حسینیه می‌چرخانند. حمل و گرداندن گهواره یا بئشیک در دسته‌های عزاداری اردبیل هم یکی از شیوه‌های عزاداری است که به‌ویژه در روز عاشورا اجرا می‌شود و طی آن، دختران کوچک گهواره‌هایی را که با پارچه‌های سبز یا سیاه پوشانده شده جلو دسته‌های عزاداری حمل می‌کنند. آیین «طبق‌کشی» هم از سنت‌های عزاداری قزوینی‌ها در دهه اول محرم است؛ «طبق» چوبی استوانه‌ای شکل است که ظاهر آن آینه‌کاری شده و روی آن پرهایی سبز و سفید به نشانه کلاه‌خود امام حسین (ع) قرار دارد. مردم قزوین هنگام عزاداری، این طبق را روی سر خود می‌گذارند و حمل می‌کنند.
سینه‌زنی‌های خاص
مراسم سینهزنی کمر به کمر رامیان در استان گلستان یکی از آیین‌های سینهزنی با قدمتی دیرینه است. مردم عرب خوزستان هم سینه‌زنی‌های منحصر به فردی دارند. جوانان عرب بیشتر تمایل به سینهزنی به سبک چلاب دارند. جوانان دوشادوشِ هم می‌ایستند، حلقه می‌زنند و دست چپ خود را بر کمر نفر کناری می‌گذارند. پای راست را بالا می‌برند، محکم بر زمین می‌کوبند و بعد دست‌ها را بر سینه می‌زنند. «سه سنگ» هم نوعی سینهزنی خاص مردم بهبهان در خوزستان است. این آیین سه مرحله دارد. حالت اول آن به صورت نشسته است و در آن سینه‌زنان روی زمین می‌نشینند و نوحه‌خوان شروع به خواندن می‌کند و سینه‌زنان در سه ضرب سینه می‌زنند و به همین دلیل به این آیین سه سنگ یا سه دست و سه ضرب می‌گویند. در قسمت دوم نوحه‌خوان 12 رباعی را می‌خواند و سینه‌زنان قیام می‌کنند و در حالت ایستاده یک دست به سینه می‌زنند و در پاسخ نوحه، حسن (ع) و حسین (ع) می‌گویند. در قسمت سوم و پایانی آیین سه سنگ، کل هیأت عزادار به دو گروه تقسیم می‌شوند که یک گروه با سینه زدن بیت «گل‌های زهرا همه پرپر شده/ کرب و بلا از دم خنجر شده» را می‌خوانند و گروه دوم نیز ضمن سینه زدن، پاسخ می‌دهند: «یک گل او قاسم داماد بود/ گل دگر اکبر ناشاد بود.» سینهزنی طالقانی‌ها موسوم به « شِیلَنگِه» هم یکی از آیین‌های جالب استان البرز است. در این آیین حلقه‌ای تشکیل می‌شود که در آن هر سینه‌زن با دست چپ کمر سینه‌زن قبلی را گرفته و پس از هر ضربه به سینه به سمت جلو خم می‌شود. سینه‌زنان با هر ضربه به سینه در همان حال یک گام به سمت راست برمی‌دارند و حلقه مدام بر خلاف عقربه‌های ساعت می‌چرخد.
گل‌اندود
پیشینیه آیین به گل افتادن مربوط به پیش از اسلام است و در ایران پیش از اسلام برای برگزاری مراسم سوگ بزرگان، قهرمانان و جوانان و عزیزترین درگذشتگان انجام می‌شده است. در استان لرستان هم این آیین در سوگ عزیزان از دست رفته معمول بوده و حالا در سوگ سرور و سالار شهیدان و یاران باوفایش انجام می‌شود. گل نماد عزاداری و ماتم، از داغ سوگ سیاوش است و لرها این رسم را زنده نگه داشته‌اند. گروهی از اهالی آذربایجان شرقی هم در ایام عزاداری به جای گل از زغال استفاده می‌کنند. آن‌ها زغال را بر صورت خود مالیده و آن را سیاه می‌کنند.
سنت‌های خاص
کتل کردن نوعی سنت دیرینه در میان مردمان بختیاری است که در ایام محرم، تفنگ‌ها را وارونه بر روی اسب سیاهپوش قرار می‌دهند و روضه‌خوانی می‌کنند.
بیل‌زنی هم از آیین‌های ویژه مراسم سوگواری امام حسین (ع) است که در هیچ یک از شهرهای دیگر ایران به چشم نمی‌خورد و فقط سالی یک بار در ظهر عاشورا در شهرستان خوسف خراسان جنوبی برگزار می‌شود. برای برپایی این مراسم در هر یک از دو هیات شهر خوسف دو دسته 15 نفری تشکیل می‌شود. افراد بیل در دست، دایره‌وار در کنار هم بیل‌هایشان را به سمت آسمان می‌برند و هر فرد در حال حرکت به هوا پریده و تیغه بیل‌ها را به هم می‌زنند و همه یک‌صدا و با آهنگی مخصوص می‌گویند «حیدرعلی» و هم زمان بیل‌ها نامنظم و با شتاب به یکدیگر می‌خورند.
در نایین اصفهان سنتی ویژه وجود دارد که سوگواری‌های این منطقه را رنگ و بویی دیگر می‌بخشد. در این آیین خاص به جای زنجیرزنی، سوگواران به صورت دونفری چوب‌هایی را که در دست دارند، با ریتم خاص نوحه‌خوان به یکدیگر می‌زنند.
آیین سنتی کرب‌زنی لاهیجانی‌ها در گیلان هم خاص است. کرب‌زن‌ها با لباس سیاه، دو پاره چوب استوانه‌ای شکل را به دست می‌گیرند و این دو تکه چوب را در زیر پا و پشت سر خود در حالی‌که خم و راست می‌شوند با ضرباهنگ خاصی، یکنواخت به هم می‌زنند و به صدا در می‌آورند.
مهم‌ترین آیین‌های محرم که ثبت ملی شده‌اند
آذربایجان شرقی: تیمچه مظفریه تبریز، مشعل‌گردانی روستای شیشوان، تخته‌زنی روستای فیروزه سالار، شاخسی واخسی تبریز، علم‌گردانی روستای سیه‌سران، شبیه‌خوانی بخشایش، علم‌بندی و الله‌الله حسینا در مراغه و شمع‌گذاری
آذربایجان غربی: کتاب روز دهم و علم گردانی ارومیه
اردبیل: تشت‌گذاری اردبیل، رغایب کلور، خاک‌سپاری و دفن نمادین شهدای کربلا در روستای مجره، شاه‌حسین نیر، عزاداری بازار اردبیل و مراسم شهادت حضرت مسلم (ع)
اصفهان: عاشورایی دِورَه از شهر حسن‌آباد، عزاداری ۲۸ صفر در مرقد مطهر امامزاده آقا علی عباس (ع) در شهر بادرود، پیش‌خوانی واقعه تعزیه در اصفهان، سوگواری دهه سوم در روستای سه، سنج‌زنی آران‌وبیدگل و زنجیرزنی
البرز: تعزیه برغان، آماده‌سازی حسینیه برغان، نذر ریشه برغان، عاشورای قدیم روستای مهران، سینهزنی شیلنگه در روستای گلینک و آش حلیم 28 صفر کرج
بوشهر: سینهزنی، نوحه‌خوانی، سنج و دمام‌زنی، پامنبری، هیامظلوم، تعزیه، گرده بخشو و شبیه‌گردانی عاشورا
چهارمحال و بختیاری: فروبردن علم در قدمگاه گرداب بن، آقاسلام شهر بن، خیمه‌سوزان و تعزیه حضرت قاسم (ع) طاقانک و آیین چاق‌چاقو در شهر سامان
خراسان جنوبی: تکیه‌بندان روستای سرخنگ، علم‌بندان، علم‌گردانی، هفت‌منبر، تعزیه‌خوانی، مشعل‌گردانی برکوه، بیل‌زنی خوسف، پخت غلور، نخل‌گردانی فردوس، نخل‌گردانی و سنگ‌زنی قهستان
خراسان شمالی: تعزیه ترک‌ها و کردهای شمال خراسان، بیل‌گردانی بنی اسد، نخل‌گردانی، علم‌گردانی جاجرم، پرده‌خوانی، تعزیه‌خوانی بجنورد، شام غریبان، علم‌بندان، سینهزنی «حسن، حسین» و آیین یازدهم محرم امامزاده کوران
خوزستان : آیین سینی‌گردانی حضرت قاسم (ع) در بندر ماهشهر خوزستان، سه سنگ، کولکی و مشعل‌گردانی بهبهان
زنجان: مراسم عزاداری حسینیه اعظم زنجان، آیین عزاداری زینبیه
سمنان: نخل‌گردانی تکیه جهادیه، زانوزدن، شاطری، نخل‌گردانی، چلاچلا، عاشورا در کهن‌آباد و مراسم روز یازدهم عاشورا
فارس: چارچوگردانی و چک‌چکو در استهبان، عم‌کبار و تعزیه در خرم بید، آیین خیمه‌های برافراشته زرقان، تعزیه صحرارود فسا، عاشورا در روستای دوان، تعزیه زرقان و مرودشت، برافراشتن بیرق و چادرهای عزا در زرقان، چاووشی‌خوانی اول محرم در شهر سوریان بوانا، سینهزنی قطاری
کردستان: گِل‌گیری بیجار
کرمان: شَدّه‌بندی(شَدّه نماد خیمه امام حسین(ع) است )
کرمانشاه: مراسم چمری (آقامیری)، تعزیه‌خوانی روستای فش و مور لکی هرسین
کهگیلویه و بویراحمد: استقبال از ماه محرم در روستای امامزاده علی (ع) چرام، نذر روستای دشت‌رز در شهرستان بویراحمد، دمام‌زنی حسینیه حضرت قاسم (ع) گچساران، مویه‌خوانی و شام غریبانه کهگیلویه، تعزیه‌خوانی لنده و تعزیه‌خوانی سوق
گلستان: طوق‌بندان گرگان، چهل منبر، دسته چوبی، مراسم بنی اسد بندرگز
گیلان: تعزیه عاشورای ضیابر، علم‌بندان، عزاداری دهه اول ماسوله
لرستان: گل‌مالی
مازندران: منبرکشی در محله قدیمی ساری، طعام‌دهی در سورک، کرب‌زنی، کرنانوازی، محرم پلاخوار کیاسر، مراسم روز یازدهم در دودانگه ساری
مرکزی: علم‌گردانی روستای عزالدین، نخل‌بندان محله ترخوران، علم‌بران، نخل‌گردانی و تعزیه تفرش، علم‌گردانی روستای هزاوه، جغجغهزنی روستای انجدان، تعزیه سیار بازار اراک، نخل‌گردانی نراق، نخل‌گردانی نیم‌ور، نخل‌گردانی خمین، تعزیه گرگان، آشتیان، وفس و کمیجان
هرمزگان: چک‌چکو یا سنگ‌زنی، علم‌گردانی، علم‌شویی، پخت حلیم جم و تعزیه‌خوانی
همدان: سقایی
یزد: عمّ‌کبارم ابرکوه، پیشواز محرم ندوشن، نخل‌برداری، عزاداری دهه اول محرم حسینیه امام (شاه ولی) تفت، شاه حسن، شاه حسین میبد، جغجغهزنی در میبد، یارون، پامنبری، عشور مسلم، تعزیه روستای توت اردکان، شَدِّه‌بندی و شَدِّه‌گردانی احمدآباد، شب فاتحه در عقدا، جارزدن عقدا و علم‌بندی طزرجان
در همینه زمینه :
نوجوانان
تهران مصور
عکس‌خبر
