قصه‌های نانوشته

 یکی از روش‌های ماندگاری قصه‌ها و افسانه‌ها که بخش مهمی از فرهنگ، تمدن و تاریخ هر ملت محسوب می‌شوند، ثبت ملی آنها به عنوان «میراث معنوی و ناملموس» است. این اقدام در جغرافیای فرهنگی خراسان که موطن خلق بسیاری از آنها محسوب می‌شود ضرورتی برای حفاظت از فرهنگ بومی است. به گزارش ایرنا، با وجود ثبت ۱۰۰ اثر از خراسان رضوی در فهرست آثار ناملموس ملی هیچ‌یک از بی‌شمار داستان‌های کهن و اصیل این خطه در فهرست آثار معنوی یا ناملموس ایران ثبت نشده‌اند. غفلت از این مهم در خراسان رضوی در حالی رخ داده که برخی دیگر از استان‌های کشور قصه‌های بومی و اصیل خود را به عنوان اثر معنوی در فهرست ملی ثبت کرده‌اند. 

بر اساس تعریف فرهنگ‌نامه ادبیات کودکان و نوجوانان، قصه، سخن یا نوشته‌ای است از روزگاران قدیم که در آن شخصیت‌های گوناگون خیالی یا واقعی، ماجراهایی می‌آفرینند. قصه‌ها از روزگاران قدیم برای آموزش، انتقال تجربه‌ها و تاریخ هر قوم از نسلی به نسل دیگر پدید آمده‌اند. منظور از افسانه نیز داستانی است که در آن انسان‌ها، جانوران، اشیا یا موجودات تخیلی، ماجراهای گوناگون باور نکردنی به وجود می‌آورند، برای نمونه در برخی افسانه‌ها، از قالیچه یا تخت یا بال‌هایی سخن گفته شده که انسان به کمک آنها به پرواز درآمده است. گرچه پرواز انسان با این وسیله‌ها واقعیت ندارد ولی بیانگر آرزوی انسان برای کاستن از رنج سفر و گاهی پاسخگویی به کنجکاوی‌های اوست. 

داستان نیز به نوشته‌ای گفته می‌شود که در آن نویسنده فکر اصلی خود را در قالب حکایتی به خواننده ارائه می‌دهد، خواه این داستان جنبه تخیلی و غیرواقعی داشته باشد و خواه واقعیت زندگی در آن با رنگ و روغن تخیل و پرداخت نویسنده آرایش شده باشد. برخی قصه‌گویی را نوعی سرگرمی می‌دانند اما می‌توان مهم‌ترین تاثیر آن را ایجاد تجارب مشترک میان شنوندگان و گویندگان دانست، در نقل یک قصه‌ فقط اطلاعات و ماجراهای تلخ و شیرین منتقل نمی‌‌شوند بلکه تجربه یک زندگی، فرهنگ، ارزش و راه و روش صحیح زندگی کردن نیز به شنونده‌ منتقل می‌شود. 


آمادگی برای شناسایی قصه‌های اصیل

مدیرکل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان خراسان رضوی گفت: داستان‌ها و قصه‌ها بخش‌های غنی، مهم و فرهنگی در تاریخ ملت‌ها هستند و به عنوان نمادهای فرهنگی هر قوم و ملت محسوب می‌شوند. «ابراهیم زره‌ساز» افزود: قصه‌های فولکلور و عامیانه در هر منطقه، روستا و شهرهای قدیمی فراوان داریم که تنها بخشی از آنها شناخته شده و در فرهنگ شفاهی‌اند و بخش زیادی نیازمند تحقیق، شناسایی و استخراج هستند. وی با اشاره به اهمیت قصه در فرهنگ تربیتی اظهار کرد: قصه‌گویی هنری است که با ابزار پایه و بنیادین قصه می‌تواند در تربیت و فرهنگ‌سازی نقش آفرینی کند و هنری کهن محسوب می‌شود که عمر شکل‌گیری آن به زمان شکل‌گیری داستان‌ها و افسانه‌ها برمی‌گردد. 

زره‌ساز گفت: اهمیت حفاظت و صیانت از داستان‌ها و افسانه‌ها به دلیل نقش تاریخی و فرهنگی آنها در تاریخ تمدن یک ملت است که باید بیش از پیش به این امر توجه شود. مدیرکل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان خراسان رضوی افزود: سابقه تاریخی استان خراسان رضوی در فرهنگ و تمدن ایران‌زمین بیش از چندین هزار سال است و این قدمت تاریخی نشان از وجود فرهنگ و تاریخ کهنی دارد که خود را در دل داستان‌ها، قصه‌ها و افسانه‌ها جای داده و باید هرچه زودتر شناسایی شود. 

وی با بیان این‌که قصه‌ها در فرهنگ شفاهی می‌تواند در گذر زمان دستخوش تغییرات و فراموشی شود، اظهار کرد: تحقیق، بررسی و شناسایی و تشخیص قصه‌های اصیل و بومی ضرورتی است که باید به آن پرداخته شود و تاکنون مورد غفلت واقع شده است. مدیرکل کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان خراسان رضوی گفت: آمادگی همکاری با اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری استان را به منظور شناسایی و ثبت ملی قصه‌های اصیل در فهرست آثار ناملموس داریم. وی افزود: پیش‌بینی می‌شود در هر شهرستان استان یک تا 5 قصه اصیل و بومی وجود داشته باشد که قابلیت تشکیل پرونده و پیگیری برای ثبت در فهرست آثار ملی را دارد. 


خراسان رضوی از قافله عقب مانده است

معاون میراث فرهنگی اداره کل میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری خراسان رضوی با بیان این‌که تاکنون هیچ قصه و داستان کهن و اصیلی در استان به منظور ثبت در فهرست آثار معنوی (ناملموس) شناسایی نشده استف گفت: این مساله یک غفلت بزرگ محسوب می‌شود در حالی که سایر استان‌های کشور داستان‌های بومی و اصیل خود را به عنوان آثار معنوی در فهرست ملی ثبت کرده‌اند. «مرجان اکبری» افزود: تاکنون حدود 100 اثر از خراسان رضوی در فهرست آثار ناملموس ملی ثبت شده است که هیچ‌کدام از آنها قصه یا داستان نیستند و یک مورد که مرتبط با داستان است، داستان‌گویی کردهای کرمانج است. در زمینه شناسایی و ثبت ملی قصه‌های این استان کار نشده که یک نقص مهم به شمار می‌رود. 

وی با بیان این‌که تعدادی بازی محلی، بازی خانوادگی، شیوه داستان‌گویی در این استان در فهرست آثار ناملموس ملی ثبت شده است، گفت: این موارد طی سال ۹۶ و ۹۷ ثبت شده و معتقدیم وضعیت قصه‌ها و افسانه‌ها در این استان هنوز جای کار دارد. اکبری افزود: پیش‌بینی می‌شود بیش از ۵۰ هزار اثر دارای قابلیت ثبت در فهرست آثار ناملموس در این استان وجود داشته باشد. وی اظهار کرد: آماده ثبت ملی قصه‌ها و همکاری مشترک در این زمینه با کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان هستیم. 


نیاز به تحقیقات سازمان‌یافته

مسئول انجمن قصه‌گویی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان استان خراسان رضوی نیز گفت: تاکنون تحقیقات مشخص و مستندی درباره قصه‌های کهن و اصیل در استان به صورت سازمان یافته و هدایت شده انجام نشده است. «سارا امیدوار» افزود: برخی نویسندگان و افراد علاقه‌‌مند اقدامات و تلاش‌های تحقیقی در این زمینه انجام داده‌اند که البته با توجه به محدود بودن آن نمی‌توان به این شمار استناد کرد. وی اظهار کرد: داستان‌گویی و قصه‌گویی یک هنر و دارای افراد توانمند در این زمینه است اما هنوز در زمینه داستان‌های بومی و اصیل آن‌طور که باید و شاید کار نشده است. 

مسئول انجمن قصه‌گویی کانون پرورش فکری کودکان و نوجوانان خراسان رضوی افزود: با توجه به وجود افسانه‌ها و قصه‌های تکراری در استان‌ها و مناطق مختلف، شناسایی، تحقیق کارشناسی، بررسی تخصصی و تشکیل شناسنامه برای هر قصه اهمیت فراوانی دارد که باید با حمایت‌های مالی مورد نیاز و به صورت برنامه‌‌ریزی شده انجام شود. این اقدام تلاشی برای حفاظت و صیانت از فرهنگ و تاریخ است و باید در این زمینه راهکار لازم برای همکاری دستگاه‌ها و بخش‌های مختلف مشخص شود. امیدوار گفت: بیش از صدها داستان و قصه کهن و بومی در خراسان رضوی وجود دارد که نسل به نسل منتقل می‌شود. 

با توجه به اهمیت و جایگاه قصه و ریشه آن در فرهنگ و تمدن و ضرورت حفاظت از آن به عنوان فرهنگ بومی به نظر می‌رسد متولیان امر حفاظت و صیانت از آثار تاریخی و فرهنگی و متولیان حوزه قصه و قصه‌گویی باید بیش از پیش به وظیفه مهم در جهت صیانت از داستان‌های کهن بپردازند. داستان‌های فولکلور یا عامیانه در مناطق مختلف شهری، روستایی و قدیمی در صندوقچه دل و حافظه مردمان نسل‌های گذشته به مثابه جواهر ارزشمندی از فرهنگ و سنت و آیین‌هایی هستند که عمق تاریخ و تمدن و تفکر ایرانی را نشان می‌دهند و ثبت ملی آنها برای ماندگاری، حفاظت و صیانت اهمیت فوق‌العاده‌ای دارد. گرچه از سوی سازمان میراث فرهنگی، صنایع‌دستی و گردشگری در قالب ثبت میراث ملموس مورد توجه قرار گرفته اما هنوز در خراسان رضوی مغفول مانده و در حاشیه و مورد بی‌مهری و بی‌توجهی است.