گزارش
چشم‌انداز توسعه پایتخت در دهه‌های 70 و 80
حسین مجیدی/شهرساز
تهران به عنوان پایتخت و مرکز سیاسی، اقتصادی و فرهنگی جایگاه ویژه‌ای در کشور دارد. تجربه نشان داده که هر آنچه در شهر تهران به منظور فعالیت‌های عمرانی صورت می‌گیرد به عنوان الگو و نمونه در دیگر شهرهای کشورمان مورد استناد و استفاده قرار داده میشود.
دیدگاهی تهران را شهری مدرن و زیبا در دامنه رشته کوه البرز با جنبه‌های مثبت فراوان و دارای توسعه ای پایدار می‌داند و در مقابل، دیدگاهی این کلانشهر را شهری بی‌روح و خاکستری و شلوغ و آلوده به پارازیت و بی‌در و پیکر و بی‌هویت و با توسعه‌ای معکوس تصور می‌کند.
طی سالهای گذشته، به دفعات مقالاتی در جهت تاثیر و تمجید از پروژه‌های اجراشده منتشر شده است. بررسی پیش‌رو صرفا از جنبه شهرسازی مطرح شده و سعی شده به بخش‌هایی از عملکرد 3دوره مدیریت شهری تهران طی 20سال گذشته مربوط به دهه‌های 70 و 80 بپردازد.
دوره اول - آغاز فعالیت‌های عمرانی شهری و نوسازی پایتخت پس از پایان جنگ، انجام و پیگیری طرحهای گذشته همچون قطار شهری، نوسازی اراضی عباس‌آباد، اجرای پروژه خیابان نواب، نمایشگاه بین‌المللی و ساخت مصلی و همچنین آغاز تراکم‌فروشی و رنگ و لعاب‌زدن به ظاهر شهر و ... .
دوره دوم - تهیه طرح جامع و تفصیلی جدید برای پایتخت و ادامه اجرای پروژه مترو و نقش‌آفرینی کمیسیون‌های مواد 5 و 100 و انجام فعالیت‌های عمدتا روبنایی چون ساخت دوربرگردان در معابر شهری و آبخوری و ... .
دوره سوم- ساخت و اجرای پروژه‌های حمل و نقل شهری و احداث بزرگراه‌ها و تونل‌ها، تکمیل مترو و خطوط تندروی اتوبوس شهری، ساخت برج میلاد و مجموعه شهر آفتاب، توسعه منطقه22 تهران، برج‌سازی و تغییر کاربری باغات شمال شهر و ساخت مساجد و ... .
پروژه‌های دیگری همچون احداث میدان میوه و تره‌بار، کشتارگاه، ساخت فرهنگسراها و پارک‌ها و تغییر کاربری زندان قصر و موارد متعدد دیگر هم از اقدامات موثر در این دودهه بوده است.
به علت ناپایداری درآمدی شهرداری‌ها، در اوایل دهه 70 مسئولین شهرهای بزرگ موظف به تامین مالی خود می‌شوند و این فرایند تحت عنوان خودگردانی در شهرداری‌ها شکل می‌گیرد. برای کسب درآمد بیشتر، شهرداری پایتخت به فروش تراکم و تغییر کاربری املاک و اراضی روی می‌آورد که نتیجه آن ساخت‌وساز بی‌رویه در مناطق شمالی و غربی و دیگر مناطق پایتخت میشود. کار تراکم‌فروشی و تغییرات به آنجا می‌رسد که حتی مسیل‌های درون‌شهری هم برای احداث مراکز تجاری و کسب درآمد، پوشانیده و تصرف می‌شوند.
عمدتا درآمد شهرداری صرف اجرای پروژه‌های عمران شهری شده است که در این نوشتار به طور اجمالی به پروژه‌های قطار زیرزمینی، بزرگراه نواب، اراضی عباس‌آباد، مصلای شهر، طرح تفصیلی جدید شهر، پروژه شهر آفتاب، برج میلاد و بزرگراه صدر پرداخته میشود.
بزرگراه نواب
این پروژه با هدف اتصال و تکمیل حلقه بزرگراه‌های پایتخت اجرا شده است. قبل از اجرا، خرید اراضی مورد نیاز و پیش‌فروش واحدهای آپارتمانی حاشیه معبر، جهت تامین هزینه اجرای پروژه، برنامه‌ریزی میشود.
طراحی این پروژه توسط 5شرکت مهندسین مشاور شناخته‌شده انجام شده است. با گذشت دودهه از زمان احداث ساختمان‌های حاشیه بزرگراه نواب، ساکنان و استفاده‌کنندگان درگیر مشکلات فراوانی هستند که قطع ارتباط با محلات مجاور و عدم همخوانی و هماهنگی با محیط پیرامون و وجود پیاده‌روهای نامناسب، کسادی و عدم رونق واحدهای تجاری حاشیه معبر و کمبود کاربری‌های عمومی و خدماتی، از جمله مشکلات روزمره برای ساکنین این مجموعه هستند. تقلید از معماری غیربومی و توجه به عبور و حرکت خودروها را می‌توان به وضوح در این پروژه پرسر‌وصدای شهر تهران مشاهده کرد.
اکنون ساختمان‌های احداث‌شده در حاشیه بزرگراه نواب با معماری وارداتی و مشکلات عدیده شهرسازی شباهت زیادی به شهرک‌های سینمایی با ظاهری شیک و امروزی دارد.
جمعی از اساتید و طراحان وطنی معتقدند که تنها با تقلید و الگوبرداری از تمامی ایده‌های مدرنیسم، امکان موفقیت فراهم خواهد شد و تنها راه نجات را الگوپذیری بی‌چون و چرا از آن سبک و مکتب تصور می‌کنند. اینکه ما چه میزان قادر به درک و شناخت کامل ماهیت سبک جدید بوده و هستیم، خود مبحث مفصل و قابل‌توجهی است و شرایط امروز پروژه نواب نشأت‌‌گرفته از آن است.
پروژه اراضی عباس‌آباد
برای 530 هکتار از اراضی باارزش شهر تهران که همچون گوهری گرانبها در قلب پایتخت خودنمایی می‌کرد، قرار بود مهم‌ترین و بزرگ‌ترین مرکز اداری، سیاسی، تجاری و فرهنگی کشور احداث شود. طرح پروژه معروف به «شهستان» توسط مشاور بین‌المللی گروئن، تهیه میشود و عملیات اجرایی بخش‌هایی از این پروژه بزرگ در سال 1350 آغاز و در سال 1357 ساخت آن متوقف میشود.
در دوره مدیریت شهری دهه 70، عمده زمین‌های باارزش این مجموعه به‌صورت ضربتی و به نسبت جایگاه و قدرت بین ادارات و سازمان‌ها و ارگان‌ها بدون هیچ قاعده و ضابطه‌ای تقسیم و واگذر میشود. با تلاش افرادی دلسوز، از واگذاری حدود یک‌چهارم از اراضی باقیمانده جلوگیری و برای تهیه طرحهای تفریحی و فرهنگی و گذراندن اوقات فراغت شهروندان به مشاور سپرده میشود. اکنون در اراضی عباس‌آباد مجموعه بناها و ساختمان‌های متعدد و پراکنده و ناهماهنگی شکل گرفته که ضرب‌المثل شتر -گاو - پلنگ زیبنده آن است.
به یاد می‌آورم در دهه 70، تعریف و تقسیم پروژه و طراحی و تصویب طرحهای شهرداری در شورایی به نام «شورای تخصصی شهر تهران» که اعضای 30نفره آن را اکثرا مدیران مهندسی مشاور عضو جامعه مهندسان مشاور ایران تشکیل می‌دادند، انجام می‌گرفت و طراحان پروژه‌های بزرگراه نواب و اراضی عباس‌آباد و بسیاری از پروژه‌های بزرگ پایتخت از بین اعضای همان شورا انتخاب می‌شدند و این سبک و روش و بده‌بستان‌ها، شیوه معمول در آن مقطع زمانی بوده است.
مصلای شهر تهران
احداث ساختمان مصلی برای شهر تهران در اراضی بخش جنوبی عباس‌آباد و در زمینی 60 هکتاری از حدود 210 هکتار از زمین‌های واگذارشده به آن مجموعه صورت گرفته است.
در ابتدای کار و قبل از طراحی و اجرای پروژه مصلی، تلاش و پیگیری جهت جانمایی و انتقال مصلی به محل پادگان قلعه‌مرغی واقع در منطقه 19 شهرداری بی‌فایده می‌ماند. پادگان قلعه‌مرغی اکنون به پارک و محل تفریحات و کاربری فرهنگی ساکنان آن منطقه تبدیل شده است. این محل به دلیل قرارداشتن در بخش جنوبی شهر و در محدوده محلات عمدتا مذهبی و وجود بزرگراه‌ها و دسترسی‌های لازم همه‌جانبه در 4سمت آن، مناسب‌ترین مکان برای احداث مصلی ارزیابی شده بود که این جانمایی و پیشنهاد مورد قبول واقع نشد.
مساحت پادگان قلعه‌مرغی حدود 300هکتار است و جانمایی مصلی در بخشی از آن اراضی و ایجاد کاربری‌های عمومی و خدماتی و تفریحی همانند وضعیت فعلی در پیرامون آن می‌توانست به‌صورت یک مجموعه کارآمد و منسجم شکل بگیرد. اکنون پیشنهاد گذشته و پیش‌بینی متخصصان شهرسازی در مکانیابی و جانمایی مرکز مذهبی پایتخت در مقایسه با وضعیت فعلی، بهتر مشخص شده است.
طرح تفصیلی شهر تهران (پهنه‌بندی)
اولین طرح جامع شهر تهران در سال1349 توسط مشاور فرمانفرمائیان و شرکت گروئن تهیه شده است. طرح ساماندهی شهر تهران در سال1370 و طرح جامع (راهبردی-ساختاری) پایتخت در سال1386 و طرح تفصیلی (پهنه‌بندی شهر) در سال1391 انجام گرفته است.
مهم‌ترین مشکل شهرداری پایتخت موضوع درآمد ناپایدار آن است؛ موردی که برای رفع مشکل به تغییر ضوابط و فروش تراکم اقدام شده است. براساس ضوابط، در ازای فروش هر مترمربع تراکم، می‌بایست 4مترمربع به فضای خدماتی شهر افزوده شود اما این خواسته کاملا فراموش شده و شرایط حاکم با ضوابط بیگانه است. تبصره اصلاح‌شده ماده5 در جهت تغییر و تصویب طرح تفصیلی از جانب شورای‌عالی شهرسازی و معماری در این زمینه نقش‌آفرینی کرده است. کمیسیون ماده5 به بهانه کمبود منابع از جانب شورای عالی شهرسازی و معماری در این زمینه نقش‌آفرینی کرده است. کمیسیون ماده5 به بهانه کمبود منابع مالی تصمیماتی اتخاذ کرده که نتیجه آن وضعیت کنونی شهرها و ازجمله پایتخت کشور است. صدور تمامی مجوزهای بلندمرتبه‌سازی و تغییر کاربری باغات شمال شهر به‌صورت موردی و احداث برج‌های چندده‌طبقه در معابر کم‌عرض از طریق اخذ مصوبه این کمیسیون صورت گرفته است.
طرح تفصیلی کنونی به طرح جامع بالادست چندان نزدیک نشده بلکه در بخش‌هایی همچون پهنه‌های مختلط و کار و فعالیت که ساخت‌وساز در آنها کاملا تحت تأثیر مذاکره و خرید و چانه‌زنی است با اهداف تعریف‌شده آن فاصله دارد. وضعیت حدود 5هزار هکتار از اراضی بایر شهر تهران به‌دلیل عدم ارائه ضوابط و دستورالعمل برای ایجاد خدمات عمومی مورد نیاز شهر، نامشخص و بلاتکلیف است.
رونق تراکم‌فروشی با عملکرد کمیسیون‌های مواد 5 و 100 از بابت تغییر کاربری و رفع مشکل خلافی‌ها در شهرداری و رونق امضا و برگه‌فروشی در بخش مهندسی، همگی دست در دست هم داده و وضعیت کنونی را شکل داده‌اند.
تجدیدنظر و اصلاح طرح جامع و تفصیلی کلانشهر تهران که به‌عنوان اولین تجربه در تهیه طرحهای راهبردی - ساختاری تلقی میشود، از اولویت‌های برنامه‌ها خواهد بود.
شهر آفتاب
مجموعه نمایشگاهی پایتخت واقع در شمال شهر تهران یکی از 5نمایشگاه شناخته‌شده از نظر موقعیت و دید و منظر در سطح جهانی به‌شمار می‌آید. نمایشگاه مشرف به شهر و در نزدیکی کوه شمیران است که حضور بازدیدکنندگان در آن نه‌تنها به‌عنوان یک مرکز نمایشگاهی بلکه به‌دلیل شرایط محیطی خوب آن، محلی برای گذران وقت و تفریح شهروندان محسوب میشود.
مشکل ترافیک در زمان برپایی نمایشگاه طی سالهای گذشته بسیار شنیده شده است، اما این ایراد موضوعی است که ریشه آن را باید در اقدامات خاصی دانست که در گذشته بدون بررسی و ارزیابی در این مجموعه فعال نمایشگاهی صورت گرفته است. حذف 2پارکینگ نمایشگاه با احداث ساختمان‌های وزارت بازرگانی در محل پارکینگ جنوبی نمایشگاه و احداث ساختمان اجلاس سران در محل پارکینگ شمالی باعث شد این اتفاقات و تصرفات غیرکارشناسی بهانه‌ای شود تا اعتراضات نسبت به تغییر محل آن شنیده و در دوره‌ای برای واگذاری زمین مرغوب آن تلاش شود.
عدم استقبال از مجموعه نمایشگاهی شهر آفتاب واقع در جنوب پایتخت را باید در انتخاب محل احداث آن، به رغم ایجاد دسترسی‌های متعدد و رساندن خط مترو به این مجموعه دانست.
برج میلاد
ضرورت احداث سازه‌ای نمادین برای شهر تهران با امکان نصب دکل‌های تلویزیونی و مخابراتی سبب شد تا ساخت برج میلاد در سال1374 در دستور کار مدیریت شهری قرار گیرد و پس از 13سال به‌عنوان برجی که بلندترین سازه راس را در میان برج‌های مخابراتی جهان به خود اختصاص داده، افتتاح شود.
برج‌های مخابراتی -تلویزیونی همانند برج میلاد، در پایتخت دیگر کشورها به این علت ساخته شده‌اند که آن شهرها فاقد بلندی و طبیعت کوهستانی پیرامون خود هستند و مجبورند برای نصب دکل‌های مخابراتی خود اینگونه برج‌هایی احداث کنند. با وجود کوهستان شمیران در شمال پایتخت، ساخت این برج هیچ توجیه فنی جز کپی‌برداری و تقلید غیرضروری نداشته است.
قبلا برج دارای هویت آزادی، به‌عنوان نماد پایتخت شناخته و معرفی می‌شد و اکنون برج میلاد نماد شهر در دوران امروز شده است.
بزرگراه صدر
پل 11کیلومتری دوطبقه صدر به‌عنوان طولانی‌ترین بزرگراهی است که شرق تهران را به غرب و تونل نیایش متصل کرده است. گفته شده هزینه احداث این پل تقریبا معادل هزینه‌ای است که در سالهای قبل از افتتاح آن، جهت احداث خطوط متروی تهران صورت گرفته است.
پروژه طبقاتی پل صدر با هدف کاهش بار ترافیکی بخش شمال‌شرقی پایتخت احداث شده است اما در ساعات اوج تردد با ایجاد ترافیک سنگین در این بزرگراه مواجه می‌شویم که نشان‌دهنده، عدم‌کارایی لازم پروژه در تحقق هدف اصلی آن است.
زمانی که چنین هزینه‌هایی برای احداث معابر کم‌اثر صورت می‌گیرد درواقع استفاده از خودروهای شخصی به‌جای حمل‌ونقل عمومی تبلیغ و تشویق میشود و بی‌دلیل نیست که سهم وسایط نقلیه عمومی در شهر تهران و کشور به‌نسبت حمل‌ونقل عمومی در دیگر شهرهای دنیا چندان قابل‌توجه نیست.
تکمیل خطوط 6 و 7 مترو و بازسازی خطوط اتوبوسرانی تندرو و خطوط مکمل حمل‌ونقل در پایتخت می‌توانست جایگزین احداث این پل شود.
با واگذاری اراضی در منطقه22 و اطراف دریاچه چیتگر برای جبران هزینه‌های پیمانکار پروژه صدر، اختیارات ویژه‌ای هم جهت صدور مجوز احداث بنا، خارج از ضوابط طرح جامع و تفصیلی و براساس بندهایی از مصوبات کمیسیون ماده5 صادر شده که شاهد شکل‌گیری فراوان ساختمان‌های بلندمرتبه مسکونی، اداری و تجاری در آن منطقه هستیم.
اکنون این سؤال اساسی مطرح است که آیا احداث چند بزرگراه و تونل مورد نیاز شهر به قیمت تغییر کاربری و نابودی باغات شمال پایتخت و تراکم‌فروشی و ساخت بی‌ضابطه برج‌های بلندمرتبه در معابر کم‌عرض که درواقع احداث آنها با به حراج گذاشتن داشته‌های شهر به‌دست آمده است، قابل توجیه خواهد بود؟
علاوه بر موارد بیان‌شده، مسائل و مشکلات متعدد دیگری نیز در شهر تهران وجود دارد که ساکنان پایتخت با آن درگیر بوده‌اند. مسائلی چون:
مناسب‌سازی معابر شهر و ناهماهنگی در سیما و منظر شهری
کاهش خطرات وقوع زلزله در شهر تهران
مشکلات بافت قدیم شهر و معضل حاشیه‌نشینی که به‌صورت کلی و مختصر به آنها اشاره میشود.
طراحی شهری، معماری منظر
تهران شهری است گسترده که آثار شاخص معماری و شهرسازی آن چندان چشمگیر نیست؛ شهری است که هماهنگی در ساخت‌وساز آن کمتر دیده میشود.
به اعتقاد طراحان شهری، نمای بیرونی ساختمان‌ها که در معرض دید همگانی قرار دارد، جنبه عمومی داشته و می‌بایست تحت هدایت ضوابط شهری قرار گیرد و براساس ضوابط مشخص تکمیل شود.
ضابطه‌مندشدن ساخت معابر و پیاده‌روها و کاربرد تجهیزات شهری و نمای ساختمان‌ها در شهرهای ما فراموش شده و انجام آن برای متولیان امور شهری و مالکان غیرقابل قبول است. سیمای ناهمگون و رهاشده ساختمان‌ها از عدم‌مدیریت منسجم در بخش طراحی و منظر شهری حکایت دارد و به این علت هر بنا و ساختمانی در شهرهای کشورمان، ساز خودش را می‌زند و نظم و هماهنگی و هویتی را نمی‌توان در آنها مشاهده کرد.
اگر بناها و فضاهای شهری در شهرهای دیگر کشورها دارای فرم و شکل و چشم‌انداز زیبا و کار‌شده‌ای هستند آن را باید حاصل چندین دهه تلاش و کنترل مستمر مسئولین شهری آنها در بخش طراحی شهری دانست که انجام آن برای مسئولین، مهم و جهت مالکان و سازندگان، لازم‌الاجرا شده است.
مناسب‌سازی معابر برای تردد معلولین
طی سالهای گذشته حرکت سریع و روان خودروها در خیابان‌های شهر از حمایت‌های همه‌جانبه مسئولین شهری برخوردار بوده است. به اعتقاد بسیاری، تهران شهری خودرو‌محور است و نامناسب‌بودن و وجود مشکلات فراوان در پیاده‌روهای شهر تهران برای تردد معلولین و افراد کم‌توان جسمی و سالمندان، از موارد شناخته‌شده آن است.
در سالهای قبل، کف‌سازی و بهسازی پیاده‌روی خیابان ولیعصر به عنوان مهم‌ترین و طولانی‌ترین معبر پایتخت توسط شهرداری انجام شده است. به علت یکدست‌نبودن و خرد‌بودن مصالح مصرفی در کف‌سازی و زیرسازی نامناسب و نیز وجود موانع متعدد در تقاطع معابر، به حرکت بدون مانع و مناسب‌سازی برای حرکت راحت معلولین و افراد کم‌توان جسمی توجه چندانی نشده است.
علاوه بر این با سنگفرش کردن و بتن‌ریزی کف جوی آب 2طرف خیابان و بی‌توجهی نسبت به رهاکردن فاضلاب، خشک‌شدن درختان چنار قدیمی را شاهد بوده‌ایم و اکنون نیز درختان مقابل پارک ملت به این مشکل گرفتار شده‌اند و در حال خشک‌شدن هستند.
ساخت مترو
اولین برنامه‌ریزی پروژه قطار زیرزمینی در سال 1350 با 7 خط مترو توسط شرکت «سوفرتو» آغاز و در سال 1356 عملیات اجرایی ساخت خط یک مترو شروع شد. پس از یک‌دهه وقفه، اجرای خطوط یک، 2 و 5مترو در دستور کار قرار می‌گیرد. برای ساختمان‌های این خطوط بیان چند مطلب ضروری است.
الف- محل دسترسی و ورودی به ایستگاه‌ها عمدتا در پیاده‌روهای شهری قرار گرفته‌اند. این مکان‌ها راحت‌ترین و کم‌هزینه‌ترین روش برای ساخت ورودی‌ها توسط مسئولین مترو بوده که مشکلاتی را در رفت و آمد شهروندان و به‌هم‌خوردن سیمای شهر به‌وجود آورده است.
ب- رسیدن به ایستگاه‌های قطار زیرزمینی از سطح شهر تا قسمت فروش بلیت در طبقه منفی یک به دلیل نداشتن پله برقی و آسانسور مشکل است و این مورد برای افراد کم‌توان، معلول و سالمند مسئله‌ساز است.
ج - محل انتظار مسافران در ایستگاه‌ها در قسمت سوارشدن به قطار کم‌عرض است و در ساعات شلوغ و پرازدحام مشکلاتی را برای مسافران به‌وجود می‌آورد.
د- استفاده از طرحهای معمولی و ساده و بهره‌نبردن از معماری اصیل و غنی کشورمان در بنا و ساختمان ایستگاه‌ها کاملا مشهود است.
بافت قدیم شهر تهران و حاشیه‌نشینی پیرامون پایتخت
شتاب حاشیه‌نشینی بیشتر به سه‌دهه اخیر بازمی‌گردد. هجوم بدون کنترل افراد بیکار برای یافتن کار و کسب درآمد در شهر تهران، مشکلات فراوانی را در زمینه‌های اقتصادی، اجتماعی، فرهنگی و امنیتی باعث شده است.
سکونت و زندگی بیش از 5میلیون نفر در بافت‌های فرسوده و حاشیه شهر تهران از اصلی‌ترین و بزرگ‌ترین مشکلات در کلانشهر تهران است. گفته میشود از هر 4خانواده در استان تهران، لااقل یک خانواده در بافت قدیمی و فرسوده زندگی می‌کند.
چنانچه طی سالهای پیش‌رو، زلزله شدیدی در تهران رخ دهد، قطعا بخش عمده‌ای از واحدهای بافت قدیم شهر تهران تخریب خواهند شد. استفاده از فرصت موجود برای نوسازی بافت فرسوده شهر می‌تواند از اولویت‌های مسئولین شهری برای پیشگیری از خطرات آینده و رفع کمبود مسکن در پایتخت باشد.
متأسفانه سازمان مسئول نوسازی در شهر تهران طی سالهای گذشته، بابت احیای بخش قدیمی پایتخت فرصت‌سوزی و تعلل بسیار داشته است.
مهاجرت بخشی از مستأجران از تهران به شهرهای اطراف به دلیل گرانی اجاره ملک و سوداگری بخش مسکن از یک سو و ساخت شهرک‌های باستی‌هیلز و کلاک در شهر لواسان در نزدیکی پایتخت که نتیجه اقتصاد دلال‌محور و لجام‌گسیخته سالهای اخیر است، از نمونه‌های جدید و قابل تأمل در پدیده شهرنشینی پیرامون پایتخت است
