گردوغبار سیستان بدون آب فرونمی‌نشیند

زهرا رفیعی/خبر‌نگار

مشکل گردوغبار در سیستان به‌دلیل شرایط ناپایدار تالاب است و حل آن به تلاش‌های بیرون از استان در زمینه دیپلماسی آب و تعدیل فشار‌های اقلیمی در ایران و افغانستان وابسته است.
مسعود ریگی، معاون فنی اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری استان سیستان و بلوچستان در گفت‌وگو با همشهری نبود همیشگی آب را دلیل اصلی به‌وجود آمدن گردوغبار می‌داند و می‌گوید: برای تثبیت شن و گردوغبار امسال حداقل 3700هکتار عملیات مالچ‌پاشی را در استان در برنامه داریم. کنار این کار، درصورت تامین اعتبار برای حدود 5هزار هکتار اقدامات بیولوژیک (نهال‌کاری و مراقبت و آبیاری) انجام خواهد شد. برنامه‌های کلان سازمان مجزا از این اقدامات است. 
در حوزه گردوغبار مسئله اصلی خشکیدگی هامون است و به‌نظر من کشاورزی و دامداری چندان در این میان مؤثر نیست. تالاب هامون حدود 11میلیارد نیاز آبی دارد و وابسته به چند رودخانه‌ای است که از دل افغانستان وارد ضلع جنوبی و شمالی تالاب می‌شود. آنچه از ضلع جنوبی وارد تالاب می‌شود رودخانه هیرمند است که پس از گذشتن از دشت سیستان مورد استفاده کشاورزان قرار می‌گیرد. در فصل سیل به‌دلیل محدودیت زمانی و عدم‌انطباق با فصل کشت، کشاورز از آب استفاده‌ چندانی نمی‌تواند بکند و همچنین پس از سیلاب نیز از داخل تالاب پمپاژ آبی از سوی آنها صورت نمی‌گیرد. در سال‌هایی که آب نیست، کشاورزان از ذخایر چاه‌نیمه‌ها استفاده می‌کنند.
وی با اشاره به اینکه نمی‌توان برای حذف گردوغبار، مردم را بدون معیشت در سیستان و بلوچستان نگه داشت، گفت: محیط‌زیست و معیشت باید کنار هم حفظ شود. مدیریت آبی در این استان خارج از سازمان محیط‌زیست، منابع طبیعی و جهاد است. حقابه هرکدام از این بخش‌ها هرساله به مذاکره گذاشته می‌شود و در نهایت از منبع چاه‌نیمه‌ها بخشی از آن تامین می‌شود. مجموع آبی که کشاورزی بخواهد از آب هیرمند استفاده کند شاید به 300میلیون مترمکعب برسد. 
از 3-2میلیارد مترمکعب آبی که سیلاب به تالاب می‌دهد نهایتا 50میلیون مترمکعب بیشتر از نیاز سالانه برداشت می‌شود و بقیه بدون تصرف به داخل تالاب وارد می‌شود. اما مسئله مهم‌تر تغییر اقلیم و رژیم بارندگی در افغانستان است.
مسعود ریگی می‌گوید: اساسا در دهه‌های اخیر ورود آب به تالاب دچار نوسان بوده و به‌طور متوسط سالانه یک تا 1.5میلیارد مترمکعب آب وارد تالاب شده است. با توجه به اینکه نیاز آبی آن بالای 11میلیارد مترمکعب است، همان اندک آبی هم که به تالاب می‌رسد در اثر تبخیر در تابستان از دست می‌رود. در ظاهر شاید 40درصد تالاب را آب گرفته باشد ولی به‌دلیل اینکه عمق آن کم است، خیلی زود تبخیر می‌شود.
پتانسیل تبخیر در این منطقه 4700میلی‌متر است. میزان تبخیر به‌مراتب بیشتر از ورودی آن است. یک‌بار در دهه70 آبگیری قابل‌توجهی در تالاب رخ داده و علی رغم وجود آبگیری‌های موردی در سال‌های اخیر حجم ورودی قابل توجه نیست. این تالاب باید یک‌بار پر شود و هر ساله به اندازه تبخیرش ورودی آب نیز وجود داشته باشد. نکته دیگر این است که آبی که از بالادست وارد می‌شود بار رسوبی بالایی به همراه دارد و چاله‌های تالاب را پر می‌کند و سبب برهم‌خوردگی بستر اولیه شده است. در نتیجه آبی که عموما ناشی از سیلاب است در دشتی وسیع پخش و سریع بخار می‌شود.
او در پاسخ به سؤالی در مورد فشار آبی مضاعفی که کشاورزی و دامداری به تالاب وارد می‌کند می‌گوید: وزارت جهاد با هدف تداوم کشاورزی در 150هزار هکتار زمین‌های کشاورزی، خطوط انتقال آب از چاه نیمه‌ها را به این منطقه اجرا کرده است. هر چقدر آب هم به این منطقه منتقل شود، بیشتر از این میزان را نمی‌توان زیرکشت برد. 
وی افزود: تغییر الگوی کشت و ایجاد شبکه پمپاژ از پروژه‌هایی است که توسط این نهاد در حال اجراست. در سیستان حدود یک میلیون هکتار محدوده‌هایی وجود دارد که باید مدیریت شود. 3‌کانون بحرانی تولید‌کننده گردوغبار در این مساحت وجود دارد که دوتای آن در داخل دشت سیستان است و مجموع مساحت آن 110هزار هکتار است و باید برای آن کاری انجام داد. بخش شنزار نیز 13هزار هکتار است که حدود 75درصد آن تثبیت شده است. در سال گذشته حدود 20هزار هکتار از اراضی بیابانی با اجرای پروژه پخش آب با هدف تثبیت خاک مدیریت شد. نمونه موفق این پروژه را در کانون بحرانی «نیاتک» می‌توان دید.