جنگ و صلح نفتکش‌ها

سمیرا مصطفی‌نژاد - مائده امینی 

آب‌ها قوانین خودشان را دارند. کشورهایی که یک یا چند مرز زمینی آنها به آب دریا، رود یا اقیانوس منتهی می‌شود، با قوانین بین‌المللی‌ای که توسط سازمان‌ها و کنوانسیون‌های جهانی طی سال‌های متوالی به تأیید رسیده‌اند درگیر می‌شوند؛ آنها باید مقرراتی را که براساس حقوق دریاها تعیین شده‌اند، رعایت کنند. حقوق دریاها شامل تعریف آب‌های سرزمینی و آزاد، حق دولت‌ها برای ماهیگیری و استخراج منابع از بستر اقیانوس‌ها و کنترل دریانوردی است. براساس این حقوق، پهنه‌های آبی فراتر از آب‌های سرزمینی، آب‌های آزاد یا بین‌المللی به شمار می‌روند. دریا به‌خودی خود، جزئی از قلمرو کشور ساحلی و تحت حاکمیت کشور ساحلی است؛ یک حاکمیت غیرمطلق و نسبی در چارچوب مقررات حقوق بین‌المللی. اما حمل‌ونقل دریایی چه سهمی در تجارت‌ و اقتصاد جهان و ایران دارد؟ آنکتاد در آخرین گزارش خود نوشته است که 80درصد تجارت جهانی روی آب‌ها انجام می‌شود و صادرات و واردات به واسطه آب‌ها ایده‌آل‌ترین روش جابه‌جایی کالاها برای کشورهای ساحلی است. در این میان، ایران با 5800کیلومتر نوار ساحلی، یکی از وابسته‌ترین کشورها به دریاست اما تنها حدود 1.2درصد تجارت جهانی در آب‌های ایران انجام می‌شود. 

کشورهای ساحلی تنها مجازند نواری باریک فراتر از ساحل خود- براساس مصوبه کنوانسیون 1982دریای آزاد سازمان ملل حدود 22کیلومتر- را به‌عنوان بخشی از سرزمین خود اعلام کنند و از آن منطقه به بعد پهنه آب‌های آزاد آغاز می‌شود که مشمول قوانین بین‌المللی است. 


در آب‌های سرزمینی همه کشتی‌ها ازجمله کشتی‌های نظامی از حق عبور بی‌ضرر برخوردارند، درصورتی که به سرعت از آب‌های سرزمینی یک کشور عبور کنند بدون انجام فعالیت‌های مشخص و معینی که مخل آرامش، نظم یا امنیت کشور ساحلی باشد.

هرکشوری می‌تواند تا 200مایل دریایی، حدود 370کیلومتر از ساحلش را به‌عنوان منطقه انحصاری اقتصادی با حقوق خاص و اختیارات برای مقاصد محدود و معینی، ازجمله ماهیگیری و تولید انرژی از آب و باد درنظر بگیرد. 

تردد در آب‌های آزاد برای تمامی کشورها آزاد است. آزادی دریا به معنی آزادی ماهیگیری، ناوبری تجاری و مسافرتی با کشتی یا هواپیما، آزادی کشیدن خط لوله و کابل، آزادی تحقیقات علمی، آزادی احداث پایگاه‌های نظامی و حتی آزادی استفاده از اقیانوس به‌عنوان زباله‌دانی است.

در سال1972، کنوانسیون لندن برای جلوگیری از دفن زباله در آب‌های آزاد تصویب شد تا از زیستگاه‌های دریایی دربرابر آسیب فعالیت‌های انسانی محافظت کند.

اجرای بند‌های کنوانسیون لندن از سال 2006 اجباری شد. براساس این معاهده، ریختن هرنوع زباله‌ به درون پهنه اقیانوس‌ها و آب‌های آزاد ممنوع است جز رسوبات لایروبی، لجن فاضلاب، پسماند‌های ناشی از فرایندهای صنعت شیلات، سکوها و دیگر‌سازه‌های دریایی ساخته بشر، مواد غیرمعدنی زمینی، مواد ارگانیک با منشا طبیعی، قطعات حجیم ساخته شده از آهن، فولاد، بتن یا مواد مشابه غیرمخرب ونهرهای دی‌اکسید کربن به‌جا مانده از فرایند جذب دی‌اکسید‌کربن با هدف تفکیک سازند‌های زمین‌شناسی زیردریایی.

راه‌آب‌های بین‌المللی یا آزاد، راه‌های ارتباطی طبیعی میان پهنه‌های آبی هستند که به 3 دسته رودخانه‌های بین‌المللی، تنگه‌های بین‌المللی و کانال‌های بین‌المللی تقسیم می‌شوند.

تنگه هرمز آبراهی است میان استان هرمزگان ایران و استان مسندم عمان که دریای عمان را به خلیج‌فارس می‌پیوندد و یکی از راهبردی‌ترین مسیرهای بین‌المللی کشتیرانی در جهان به‌شمار می‌رود.

ایران در امضای کنوانسیون ملل متحد در مورد حقوق دریاها این مورد را افزوده‌است که حق عبورومرور کشتی‌ها را فقط در مورد کشورهایی به رسمیت خواهد شناخت که این کنوانسیون را امضا کرده‌اند. ایالات متحده عضو این کنوانسیون نیست.


مهم‌ترین تنگه‌ها و کانال‌های استراتژیک جهان تنگه بسفر در شمال غرب ترکیه، تنگه جبل‌الطارق در دریای مدیترانه، تنگه برینگ در شرقی‌ترین نقطه آسیا، تنگه ماژلان در میان اقیانوس اطلس و آرام، تنگه هرمز، تنگه مسینا، میان کالابریا و سیسیل، تنگه باب‌المندب در دریای سرخ و خلیج عدن، تنگه مالاکا میان اندونزی و مالزی، کانال سوئز در مصر، کانال پاناما در پاناما.

تنگه‌هایی که دریای سرزمینی یک کشور را به بخشی از دریای آزاد یا منطقه انحصاری اقتصادی کشور دیگر مرتبط می‌سازند، تابع قاعده عبور بی‌ضرر هستند و تنگه‌هایی که بخشی از دریای آزاد یا منطقه انحصاری اقتصادی را به بخش دیگری از دریای آزاد یا منطقه انحصاری اقتصادی مرتبط می‌کنند تابع عبور ترانزیت هستند. در عبور بی‌ضرر، تردد تنها شامل کشتی‌هاست اما در عبور ترانزیت عبور هواپیماها نیز گنجانده شده ‌است.


طول آب‌راه تنگه هرمز 158کیلومتر و عرض آن از بندرعباس تا رأس شوریط در عمان بین 56 تا 180کیلومتر است. عرض باریک‌ترین بخش تنگه هرمز 21مایل دریایی (درحدود 39کیلومتر) است که به‌صورت مساوی میان ایران و عمان تقسیم شده. این به آن معنی است که تمام کشتی‌های عبوری از این منطقه، باید از آب‌های سرزمینی ایران یا عمان عبور کنند. این تنگه تابع مقررات کنوانسیون ملل متحد در مورد حقوق دریاهاست و در شرایط صلح، کلیه کشتی‌های نظامی و بازرگانی از حق عبور ترانزیت برخوردارند و 2کشور، حق تعلیق یا اخلال در عبور و مرور بی‌ضرر کشتی‌های دیگر کشورها را ندارند.


ایران کنوانسیون 1982حقوق دریا‌ها را تصویب نکرده و صرفا آن را امضا کرده‌است. از‌این‌رو به‌ لحاظ معاهده‌ای ملزم به رعایت مقررات این کنوانسیون نیست و پس از تصویب نیز تنها نسبت به کشور‌هایی مسئول است که عضو کنوانسیون باشند. 

براساس کنوانسیون سازمان ملل، دولت ایران نمی‌تواند در شرایط صلح برای بخش‌های غیرسرزمینی خود در تنگه هرمز محدودیت تردد ایجاد کند یا تنگه را مسدود کند. اما با توجه به اینکه عمان، برخلاف ایران کشوری کوچک با توان نظامی پایین است و خط ساحلی کمتری در تنگه هرمز دارد، عملاً قدرت تعیین‌کنندگی ندارد. 

عبور درصورتی بی‌ضرر است که به صلح، نظم یا امنیت کشور ساحلی خللی وارد نکند. تهدید یا توسل به زور علیه حاکمیت، تمامیت ارضی یا استقلال سیاسی کشور ساحلی، تمرین یا رزمایش نظامی با انواع تسلیحات، گردآوری اطلاعات و پروپاگاندا علیه امور دفاعی و امنیتی کشور ساحلی، پرواز، فرود یا انتقال انواع ناو‌ هوایی یا ادوات نظامی، پیاده یا سوار‌کردن کالا، پول یا اشخاص، برخلاف مقررات و قوانین گمرکی، مالی، بهداشتی و مهاجرتی کشور ساحلی، ایجاد آلودگی عمدی و شدید مغایر با حقوق بین‌الملل، ماهیگیری و انجام تحقیقات یا فعالیت مساحی، اخلال در سیستم‌های ارتباطی یا سایر تجهیزات یا تاسیسات کشور ساحلی و سایر فعالیت‌هایی که به‌هرنحو با عبور، رابطه مستقیم ندارد، فعالیت‌های مختل‌کننده درنظر گرفته می‌شود. 

تجارت دریایی جهان در سال2017

29/9درصد 

از کل تجارت دریایی جهان به جابه‌جایی کالاهای خشک و فله اختصاص یافته که نسبت به سال 2016، 5/1درصد افزایش پیدا کرده است. 

10/7میلیارد تن  بار به واسطه دریاها جابه‌جا شده است.

4درصد 
رشد حمل‌ونقل دریایی در جهان نسبت به سال 2016 اعلام شده که این افزایش در 5سال قبل از این تاریخ بی‌سابقه بوده است.

80درصد 
از حجم تجارت جهانی و بیش از 70درصد از ارزش آن روی کشتی‌ها حمل و از طریق بنادر به نقاط مختلف جهان ارسال می‌شود.

2/4درصد
از تجارت دریایی جهان به جابه‌جایی محموله‌های نفت خام اختصاص پیدا کرده که نسبت به سال قبل 4درصد کاهش پیدا کرده است. 

17/1درصد 
از کل تجارت دریایی جهان به جابه‌جایی کالاهای کانتینری اختصاص یافته که نسبت به سال گذشته 4/6درصد افزایش پیدا کرده است.

تجارت دریایی ایران در سال 1397

  90میلیون تن 
کالای نفتی و غیرنفتی در بنادر استان هرمزگان، تخلیه و بارگیری شده که از مجموع عملیات انجام شده در این بنادر، 57میلیون و 451هزار و 607تن مربوط به کالاهای غیرنفتی و 32میلیون و 633هزار و 171تن اختصاص به کالاهای نفتی دارد.


50میلیون تن 
صادرات غیرنفتی و حدود 26میلیون تن واردات غیرنفتی از حوزه آب‌ها انجام شده است. 

 2برابر 
واردات غیرنفتی، صادرات غیرنفتی از نظر وزنی در سال گذشته انجام شده است .


  20میلیون تن 
کاهش در تخلیه و بارگیری کالا در بنادر تجاری کشور به واسطه نوسانات نرخ ارز و بازگشت تحریم‌ها، ثبت شد. 


  135میلیون تن 
کالا از طریق بنادر کشور جابه‌جا شد که حدود 130میلیون تن آن در بنادر نفتی تخلیه و بارگیری شد.

 13درصد 
از حجم حمل‌ونقل دریایی ایران در سالی که گذشت کاسته شد.