سایه‌های پنهان طرح انتقال آب خزر

اشکان جهان‌آرای | ساری-خبرنگار


ماجرای طرح انتقال آب دریای خزر به کویر سمنان به داستانی طولانی و پردامنه تبدیل شده که هر چند وقت یک بار به بحث روز تبدیل می‌شود و مدتی بعد در سایه قرار می‌گیرد. ظاهر ماجرا اینطور نشان می‌دهد که این پرونده به ابزاری سیاسی برای برخی منافع تبدیل شده است و هر چند وقت یک بار مطرح شدن آن هم ناشی از تلاش برای بهره‌برداری‌هایی ابزاری است، اما برخی‌ بر این باورند در حالی که تصور می‌شود این طرح راکد است و امیدی به اجرای آن نیست، اقدامات پنهانی متعددی برای به سرانجام رسیدن آن انجام می‌شود.

این طرح از 25 سال پیش بحث‌هایی در مورد آن ایجاد شد و در اواخر عمر دولت دهم به شکلی جدی اجرای آن در دستور کار قرار گرفت تا با انتقال آب از دریای خزر به کویر سمنان، بخشی از نیاز آبی این استان برای مصارف صنعتی و همچنین مصرف آشامیدنی تامین شود. حساسیت برای اجرای این طرح زمانی بیشتر شد که رئیس‌جمهوری پارسال در سفر خود به سمنان اعلام کرد این طرح حتما اجرا می‌شود و دولت نیز از اجرای آن حمایت می‌کند. 

پس از آن نمایندگان مجلس در حالی که در بودجه سال 1397 این طرح از ردیف اعتباری خارج شده بود و حتی به اجرای آن رأی منفی داده بودند، به اختصاص اعتبار برای اجرای طرح مطالعات پروژه در بودجه سال 1398 رأی مثبت دادند و حتی خبرهایی از به تصویب رسیدن این طرح نیز منتشر شد که بعدها آن را تکذیب کردند.


پیگیری منتقدان و مخالفان

امواجی که حاشیه‌های پیرامون اختصاص بودجه برای مطالعات این طرح ایجاد کرد، 8 اسفند پارسال در مجلس تنش‌هایی بین نمایندگان مازندران و نایب رئیس مجلس شورای اسلامی به وجود آورد که در نهایت به اقدام برای ترک صحن مجلس توسط نمایندگان مازندران و برخی نمایندگان گیلان انجامید؛ اقدامی که به نظر می‌رسد نتیجه‌ای عکس داشت. به هر حال این طرح هنوز با موافقانی مواجه است که پیگیر اجرای آن هستند و مخالفانی دارد که سال‌هاست به استناد دلایل علمی، فنی، اجتماعی و اقتصادی فریاد می‌زنند اجرای این طرح می‌تواند امنیت منطقه در حوزه‌های مختلف زندگی مردم را از بین ببرد.

تاکنون دلایل زیادی برای اثبات زیان‌بار بودن اجرای طرح انتقال آب خزر به سمنان عنوان شده است که عمدتا در دسته مسائل محیط زیستی و اقتصادی قرار می‌گیرد، اما جامعه‌شناسان معتقدند که این قبیل پروژه‌ها در کنار تمام مخاطرات زیست‌محیطی و طبیعی خود پیامدهای اجتماعی گسترده‌ای هم دارند. به دلیل همین پیامدها امروز در دنیا کمتر شاهد اجرای آنها هستیم. تشکل‌های زیست‌محیطی و فعالان محیط‌زیست تحرکات و اقدامات زیادی برای متوقف کردن این پروژه در مرحله مطالعات اولیه انجام داده‌اند و کماکان نیز پیگیر این موضوع هستند.

شبکه تشکل‌های محیط‌زیست و منابع طبیعی مازندران در آخرین اقدام خود، نشستی با عنوان پیامدهای منفی انتقال آب دریای خزر برگزار کرد که در آن «داریوش عبادی» عضو شورای هماهنگی شبکه تشکل‌های محیط‌زیست مازندران، دکتر «عزیر عابسی» عضو هیات علمی دانشگاه فنی نوشیروانی، دکتر «عطاءالله کاویان» عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی ساری و نایب رئیس انجمن آبخیزداری ایران و «دکتر محمود شارع‌پور» جامعه‌شناس و عضو هیات علمی دانشگاه مازندران به بیان دلایل آسیب‌زا بودن این طرح پرداختند. 

همچنین آنها پرسش‌ها و ابهامات موجود در این پروژه و نتیجه مطالعاتی ‌که حدود یک ماه پیش برای نخستین بار پس از چند سال در اختیار برخی پژوهشگران قرار گرفته بود را بیان کردند.


دسترسی به گزارش مطالعات

بخش مهمی از اظهارات بیان شده در این نشست 2 ساعته به پیامدهای زیست‌محیطی و مقرون به صرفه نبودن اجرای طرح از نظر اقتصادی در شرایط کنونی کشور اختصاص داشت. اظهارات «عزیر عابسی» به تشریح نکات فنی این طرح پرداخت و مسائلی مانند برداشت 14 هزار لیتر آب بر ثانیه از عمق 10 متری در فاصله 3200 متری از ساحل دریا در منطقه گهرباران را به استناد گزارش تازه منتشر شده مطرح کرد.

 این گزارش 800 صفحه‌ای به گفته کارشناسان حاضر در نشست حدود یک ماه پیش و پس از چند سال پیگیری و اصرار برای مشاهده مطالعات مربوط به پروژه در اختیار این کارشناسان قرار گرفت؛ گزارشی شرکت توسعه منابع آب و نیروی ایران آن را تهیه کرده و با عنوان «طرح نمک‌زدایی و انتقال آب از دریای خزر به فلات مرکزی ایران»، به استناد تاریخ ثبت شده روی آن در خرداد 1395 تهیه شد، اما تاکنون در اختیار پژوهشگران و نهادهای ذی‌ربط قرار نگرفته بود.

به گفته عابسی، طبق این طرح قرار است در هر ثانیه از عمق 10 متری دریا در فاصله 3200 متری از ساحل منطقه گهرباران 14 هزار لیتر آب برداشت شود که پس از ورود به آب ‌شیرین‌کن، 7 هزار لیتر شیرین می‌شود و 7 هزار لیتر دیگر با شوری 2 برابر آب دریا به دریا برمی‌گردد؛ فرایندی که به مرور به علت شورتر شدن آب دریا در محدوده محل تخلیه آب برگشتی، سبب مرگ موجودات زنده دریای خزر می‌شود.


بی‌توجهی به شیوه‌های درست و کم‌هزینه

این استاد دانشگاه به مسائل دیگری مانند بی‌توجهی به راهکارهای مناسب ابتدایی برای تامین نیاز آب سمنان، بی‌توجهی به نیازسنجی در طرح، جای خالی توجه به اثرگذاری پروژه بر ‌زیست دریایی و هزینه بالای محیط‌زیستی اجرای طرح نیز اشاره کرد؛ مسائلی که در اظهارات «عطاءالله کاویان» عضو هیات علمی دانشگاه علوم کشاورزی ساری با جزئیات بیشتری بیان شد.

کاویان تهدید چرخه غذایی دریای خزر را از مهم‌ترین پیامدهای اجرای این طرح برشمرد که از ریزترین موجودات یعنی فیتوپلانگتون‌ها تا فک‌های خزری را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. به گفته وی گونه‌های موجود در دریای خزر توان زندگی در آبی شورتر از این دریا را ندارند و بازگرداندن نمک جدا شده از آب، مرگ تمام جانداران دریا را رقم خواهد زد. تخریب مراتع، جنگل‌ها، زمین‌های کشاورزی، آبراهه‌ها و قطع درختان در مسیر 155 کیلومتری انتقال نیز از آسیب‌هایی است که توسط نایب رئیس انجمن آبخیزداری ایران مطرح شد.

این پژوهشگر معتقد است؛ موافقان طرح بدون ‌آن‌که تلاشی برای تامین نیاز آب سمنان از راه‌های دیگر انجام دهند، پیگیر اجرای طرح هستند و حتی تاکنون 14 شیوه پیشنهاد شده و کم‌هزینه برای تامین نیاز آب سمنان را نادیده گرفته‌اند. از نگاه عابسی این موضوع هم مطرح است که مسئولان سمنان طی یک دهه اخیر چه عملکردی در بهبود وضعیت کشاورزی و بالا بردن راندمان استفاده از آب در این استان داشتند؟ 

وی تاکید دارد که سمنان استان مناسبی برای کشت خربزه و طالبی نیست و باید در آن به کشت گلخانه‌ای توجه بیشتری شود. ضمن این‌که تصفیه‌خانه‌هایی باید در استان ایجاد شوند که فاضلاب این استان را پس از تصفیه برای مصارف صنعتی و کشاورزی مورد استفاده قرار دهد و با اقداماتی مانند بازچرخانی آب از بیلان آبی سمنان به بهترین شکل استفاده شود.


اولویت با تقویت زیرساخت‌ها

تاکنون کمتر دیده و شنیده شده پیامدهای اجتماعی انتقال آب خزر و زیان‌هایی که ممکن است با این پروژه به جامعه پذیرنده وارد شود، مورد بحث و بررسی قرار بگیرد؛ در حالی که از نگاه جامعه‌شناسان این پروژه آسیب‌های جدی به بافت اجتماعی استان سمنان می‌تواند وارد کند. از سوی دیگر به اعتقاد کارشناسان با رقمی معادل 20 تا 30 هزار میلیارد تومان به جای اجرای این پروژه می‌توان تمام زیرساخت‌های سمنان را متحول کرد و بدون این‌که نیازی به انتقال آب باشد، با بالا بردن راندمان بهره‌برداری از منابع آبی موجود در سمنان و پیشگیری از هدررفت آب، نیاز آبی مد نظر این استان را برطرف کرد.

 البته در این بین تامین اعتبار بسیار کلان مورد نیاز نیز مطرح است که موافقان اجرای طرح از تامین آن توسط بخش خصوصی سخن می‌گویند؛ موضوعی که از نگاه شارع‌پور و همفکران او ابهامی بزرگ برای این پروژه محسوب می‌شود که در چنین شرایط اقتصادی کدام سرمایه‌گذار حاضر است این حجم از سرمایه را روی پروژه‌ای که آورده اقتصادی آن مشخص نیست هزینه کند؟ پرسشی که شائبه وجود اهدافی دیگر برای پشتیبانی از اجرای این پروژه را تقویت می‌کند.

 

پیامدهای منفی انتقال در سمنان

موضوع دیگری که به عنوان پیامدی اجتماعی توسط کاویان مطرح شد، مساله افزایش مهیایی آب در مقصد انتقال است که سبب تغییر سبک زندگی می‌شود؛ موضوعی که یکی از پیامدهای اجتماعی چنین پروژه‌هایی به شمار می‌آید. 

افزایش مهیایی آب یعنی این‌که به دلیل فراوانی آب در منطقه‌ای که مردم آن با شرایط موجود سازگار شده‌اند، شکل مصرف و برنامه‌ریزی‌ها تغییر کند؛ روندی که در تضاد با طرح ملی سازگاری با کم‌آبی است و از نگاه جامعه‌شناسان می‌تواند به لجام‌گسیختگی مصرف در مقصد انتقال منجر شود. دکتر «محمود شارع‌پور» نیز به آن مهر تایید می‌زند. وی معتقد است؛ علاوه بر لجام‌گسیختگی در مصرف، چالش‌های دیگری مانند رشد آسیب‌های اجتماعی نیز در سمنان می‌تواند به این جامعه آسیب وارد کند.

عضو هیات علمی دانشگاه مازندران با بیان این‌که باید از تجربه انتقال آب اصفهان به یزد درس بگیریم، اظهار کرد: از یک سو اجرای پروژه‌های صنعتی بدون پشتوانه‌های مطالعاتی، اصفهان را دچار انواع چالش‌ها مانند آلودگی هوا و شیوع سرطان‌ها کرد، از سوی دیگر در یزد که زمانی از استان‌های برتر در شاخص‌های اجتماعی بود، شاهد افزایش آسیب‌های اجتماعی مانند خودکشی، طلاق، سرقت و اعتیاد هستیم.

 شاید این پرسش پیش بیاید که انتقال آب چه ربطی به این مسائل دارد؟ پاسخ اینجاست که با انتقال آب و استقرار صنایع به واسطه این افزایش مهیایی آب، مهاجرپذیری اتفاق می‌افتد و با ورود مهاجران بافت اجتماعی و حتی نسبت جنسیتی منطقه میزبان تغییر می‌کند و شهر به خوابگاه تبدیل خواهد شد. ما نمی‌خواهیم که برای سمنان چنین اتفاقی بیفتد.
 

ترویج مهاجرپذیری در سمنان

شارع‌پور اجرای این قبیل پروژه‌ها را عامل نابودی بخش زیادی از اقتصاد و حتی اجتماع محلی دانست و با اشاره به حساسیت مجامع بین‌المللی روی انتقال آب بین حوضه‌ای گفت: یونسکو برای انتقال آب بین حوضه‌ای چند معیار را مطرح کرده است. نخستین این است که آیا منطقه مدنظر کمبود آب اساسی دارد یا با عددسازی‌ها برای آن نیاز تعریف شده است؟

وی افزود: در گزارش تازه منتشر شده عنوان شد که نیاز آبی سمنان 62 میلیون مترمکعب است که 40 میلیون مترمکعب آن در دسترس است و 22 میلیون مترمکعب دیگر باید تامین شود، اما مسئولان طرح افق 1425 را مطرح کرده‌اند و برای سمنان نیاز آبی 85 میلیون مترمکعبی در نظر گرفتند که آب مورد نیاز جمعیت 5/1 میلیون نفری است. این یعنی قصد دارند که جمعیت را در منطقه با افزایش مهاجرت‌ها به 2 برابر افزایش و سیاست مهاجرپذیری را ترویج دهند.این استاد دانشگاه به ارقام مربوط به نیاز آب بخش صنعت سمنان در گزارش تدوین شده طرح اشاره کرد و گفت: در این گزارش عنوان شده که برای چشم‌انداز 1425 سمنان به 369 میلیون مترمکعب آب در بخش صنعت نیاز دارد؛ این در حالی است که اکنون نیاز آبی صنایع سمنان 105 میلیون مترمکعب است. بر اساس این گزارش برنامه دارند تا صنایع را در استان 3 برابر کنند؛ در حالی که سند آمایش سرزمین چنین اجازه‌ای نمی‌دهد. ضمن این‌که در هیچ جای دنیا برای توسعه صنعت، آب منتقل نمی‌‌کنند.
 

شائبه‌ها زیر پوست پروژه


در پروژه انتقال آب دریای خزر به سمنان آنچه کمتر مورد توجه قرار گرفته، برخی مسائل اجتماعی و همچنین احتمال وجود منافع و اهدافی غیر از آب‌رسانی به سمنان است؛ مساله‌ای که به دلیل حساسیت جامعه به مسائل زیست‌محیطی این طرح زیر سایه همین حساسیت‌ها قرار گرفته است.

استاد جامعه‌شناسی دانشگاه مازندران با اشاره‌ای گذرا به مفهوم اقتصاد سیاسی و مبهم بودن برخی داده‌های پروژه، این ابهامات را عامل ایجاد شائبه‌هایی در مورد احتمال وجود اهدافی دیگر از مطرح کردن این پروژه دانست و اظهار کرد: نیاز آبی صنعت در اصفهان 170، در تهران 110 و در کرمان که استانی معدنی است 70 میلیون مترمکعب است. چطور نیاز آبی یک استان کویری در بخش صنعت می‌تواند از نیاز آبی همه این استان‌ها بیشتر باشد؟ از برخی داده‌های موجود در گزارش اینطور به نظر می‌رسد که نقشه‌های دیگری مطرح است که به بهانه انتقال آب ممکن است پیگیری و انجام شود.

وی با بیان این‌که ارزیابی‌های زیست‌محیطی و اجتماعی نیز از نگاه یونسکو در اولویت‌ها قرار دارند، گفت: موضوع دیگر مهم مد نظر یونسکو این است که سود و زیان پروژه باید بین مبدا و مقصد به یک اندازه باشد. در کدام قسمت این طرح و مطالعات آن منافع مازندران دیده شده است؟ از سوی دیگر در تمام دنیا اجرای این پروژه‌ها در صورتی که برای اجرا به اجماع برسند، به صورت مشارکتی و شفاف انجام می‌شود. 

این استاد دانشگاه ادامه داد: در هیچ بخشی از این پروژه نه ردی از مشارکت دیده می‌شود و نه شفافیت. در حالی که گام به گام این طرح باید از ابتدا برای همه طبق قانون دسترسی آزاد به اطلاعات شفاف و در اختیار باشد، پس از 7 سال توانستیم گزارش پروژه را در اختیار بگیریم. ما با افراد و جریانی مواجهیم که گزارش طرح را حتی به نهاد رئیس‌جمهوری نیز ارائه نمی‌کردند. ضمن این‌که ابهامات زیادی وجود دارد که در این گزارش برای آنها پاسخی وجود ندارد.


ایجاد تنش‌های اجتماعی


شارع‌پور با اشاره به تنش‌های ایجاد شده بین سمنان و مازندران در چند سال اخیر به دلیل مطرح شدن انتقال آب خزر اظهار کرد: افزایش جدل‌ها بین مازندران و سمنان به این بهانه کاملا مشهود است. چون موضوع انتقال آب نه در این منطقه و کشور ما، بلکه در همه جای دنیا چنین پیامدهایی دارد. کانادا و آمریکا مرز مشترک زیادی با هم دارند و منابع آبی زیادی نیز در کانادا وجود دارد، اما این 2 کشور هیچ وقت حاضر به انتقال آب بین حوضه‌ای نشدند، زیرا می‌دانند که به محض شروع چنین پروژه‌ای، کشمکش‌ها آغاز می‌شود.

به گفته شارع‌پور، معیار دوم یونسکو اشباع بودن منطقه مبد انتقال است. وی تصریح کرد: در حالی که منطقه میاندورود همین حالا با مشکل کمبود آب مواجه است، عنوان می‌شود که در این منطقه باید تاسیساتی ایجاد شود تا آب این نقطه به استانی دیگر منتقل شود. این تصمیم قطعا مانند عسلویه که بومیان در اعتراض به محروم بودن از گاز به تاسیسات نفتی و گازی خسارت وارد کردند پیامدهای اجتماعی دارد.

شارع‌پور نقدی هم به موافقان و مخالفان اجرای پروژه مطرح کرد و گفت: یکی از نقدهای اساسی این است که تمام نشست‌ها و همایش‌هایی که درباره این پروژه برگزار شد یک طرفه بود. یعنی در مازندران فقط مخالفان درباره آن حرف زدند و در سمنان هم فقط موافقان حضور داشتند. باید موافقان و مخالفان در فضایی علمی و منطقی تمام اجزای این پروژه را به بحث بگذارند و آنچه به سود جامعه است را به عنوان نتیجه برگزینند.