مرگ درکمین تالاب انزلی

زهرا رفیعی/خبر‌نگار

اولین سفر ناصرالدین‌شاه به فرنگ، در سال 1873 از بندر انزلی شروع شد. آن زمان عمق تالاب انزلی به بیش از 10متر می‌رسید؛ به‌طوری که کشتیرانی و ماهیگیری عموما در این تالاب انجام می‌شد. رفته‌رفته اما، در 50سال اخیر با گسترش شهر‌نشینی و تخریب محیط‌زیست، عمق تالاب انزلی نیز کاهش یافت، به‌طوری که هم‌اکنون در بخش‌هایی از آن حتی نمی‌توان قایقرانی کرد. چند صباحی است که سازمان حفاظت محیط‌زیست به‌دنبال راه‌های احیای تالاب انزلی است. از میان آنها طرحی که به «بایوجمی» شهرت دارد با پیش‌بینی بودجه 850میلیارد تومانی، ‌یعنی چیزی بیش از دوبرابر بودجه سالانه سازمان حفاظت محیط‌زیست به تصویب رسید.

شکایت دادستان انزلی از عیسی کلانتری
اعتراض به روش بایوجمی در احیای تالاب انزلی اما همچنان بین فعالان محیط‌زیست و متخصصان و البته دادستانی گیلان ادامه دارد. چند روز قبل دادستان عمومی و انقلاب بندرانزلی علیه عیسی کلانتری رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست به اتهام «تخریب محیط‌زیست»، «تضییع حقوق بیت‌المال» با اجرای طرح «بایوجمی» در تالاب انزلی و «نشراکاذیب» اعلام جرم کرد.
براساس گزارش‌ها، در این پرونده به مقالات متعدد مجلات معتبر علمی دنیا در ارتباط با تأثیر نانو ذرات «دی اکسید تیتانیوم» و «کلرید نقره» در احتمال بروز سرطان و انواع بیماری‌ها استناد شد. نتایج تحقیقات دانشگاهی داخل کشور نیز نشان داد که بین استفاده از نانو ذرات دی‌اکسید تیتانیوم و بروز انواع بیماری‌ها و سرطان‌ها ارتباط معناداری وجود دارد.
طرح بایوجمی که با اکسید ‌تیتانیوم عجین شده است، در استخر‌های پایلوت و 50هکتار از اراضی پناهگاه حیات‌وحش «سرخانکل» واقع در تالاب انزلی به‌صورت محصور و ایزوله اجرا می‌شد، ولی به‌دلیل اعتراضات و ابهامات بسیاری که در اجرای طرح وجود داشت، حدود 40روز پیش به‌دستور سیدرحمان سیدزاده، دادستان انزلی متوقف شد. در این فاصله سازمان حفاظت محیط‌زیست نشست خبری برگزار کرد و به کمک ناظر و مجری پروژه دفاع تمام‌قدی از اضافه‌کردن یک درصد اکسید‌تیتانیوم و البته کلرید‌نقره برای از بین بردن رسوبات ته‌نشین شده در بستر تالاب کرد.
دادستان انزلی با استناد به‌نظرات رسمی استادان دانشگاه‌ها و به استناد دستورالعمل نحوه نظارت و پیگیری حقوق عامه علیه خاطیان اعلام جرم کرده است. برای اثبات جرم زمان زیادی سپری خواهد شد و تا آن زمان این طرح که تا‌کنون 45میلیارد تومان برای آن اختصاص داده شده است، متوقف می‌شود.

جنگل‌تراشی عامل تشدید خشکیدگی 
به اعتقاد برخی از کارشناسان احیای تالاب انزلی به روش بایوجمی و یا هر روش دیگر نیازمند برطرف شدن عوامل ایجاد تخریب است، اما برخی مانند محمدرضا فاطمی، متخصص اکوبیولوژی دریایی معتقدند، تالاب انزلی به‌دلیل پایین رفتن آب خزر، مانند تالاب گمیشان و گرگان خشک خواهد شد.
فاطمی در گفت‌وگو با همشهری گفت: نهمین عنصر فراوان و رایج طبیعی که در سنگ‌های شنی و ماسه‌ای وجود دارد اکسید تیتانیوم (TIO2) است. قطر این عنصر 200نانومتر است ولی نانو نیست و بیشتر در صنعت از آن استفاده می‌کنند. براساس نتایج یک تحقیق در آمریکا، مشخص شده است که این‌ ماده در موش‌ها باعث افزایش احتمال ابتلا به سرطان‌ ریه می‌شود ولی هنوز هیچ تحقیقی در مورد مضر بودن آن روی انسان یا ماهی انجام نشده است. کاربرد اصلی تیتانیوم، پراکنده کردن اشعه UV خورشید است و در کرم‌های ضد‌آفتاب از آن استفاده می‌شود.
این متخصص اکوبیولوژی دریایی در مورد مشکل اصلی تالاب انزلی گفت: کاهش حدود 2متری سطح آب دریای خزر و آورد بالای رسوبات از مناطق بالادست از اصلی‌ترین دلایل خشک شدن تالاب انزلی است و تجزیه کردن رسوبات آلی که دانه‌های شن و ماسه را درون خود سخت و سفت نگه می‌دارد، با اکسید تیتانیوم از ابتدا، کار اشتباهی است. به‌گفته او، آب دریای خزر اگر یک متر دیگر کاهش یابد، تالاب انزلی مانند تالاب گمیشان و گرگان خشک خواهد شد.

فاطمی گفت: لایروبی تنها راه حفظ تالاب انزلی است و آن هم دشوار و هزینه‌بر است. حدود 10سال پیش چند نقطه از تالاب را برای تردد قایق‌ها لایروبی کردند، در 2 نقطه دیگر در ورودی رودخانه‌های سیاه‌درویشان و پیربازار حفره‌هایی به وسعت چند هکتار به‌عنوان تله رسوب‌گیر حفر شد تا رسوبات بالادست به پهنه تالاب وارد نشود. تله رسوب‌گیر سیاه‌درویشان با حجم 300هزار مترمکعب در همان سال اول پر شد و این نشان می‌دهد چه حجم رسوباتی به تالاب انزلی وارد می‌شود. البته اگر آب خزر پایین نمی‌رفت تله‌های رسوب‌گیر می‌توانستند خوب عمل کنند. اما عدم‌مدیریت مناسب در آن زمان این کار را که توسط  جهاد کشاورزی استان انجام شد، بی‌نتیجه گذاشت. به اعتقاد محمد‌رضا فاطمی پر شدن تالاب از رسوبات نتیجه 50سال اخیر است و پایین رفتن آب دریای خزر در 10سال اخیر رخ داده است. او گفت: آبی که از جنگل خارج می‌شود اصولا صاف و شفاف است، اما جنگل‌تراشی در ارتفاعات ماسوله در سال‌های اخیر فرسایش خاک را تشدید کرده است. در نتیجه باران گل‌ولای زیادی با خود آورد. جایکا(سازمان دولتی مستقل بین‌المللی در ژاپن که در زمینه توسعه به دولت ژاپن و همچنین کشورهای در حال توسعه کمک می‌کند) در آن سال‌ها پیشنهاد کرد که باید طی یک پروژه 5تا 10ساله، جنگل‌کاری تشدید شود، ولی این کار هیچ وقت انجام نشد. اگر جنگل‌کاری انجام می‌شد از آورد رسوبی 500هزار مترمکعب در سال به تالاب انزلی جلوگیری می‌شد. اما از آنجا که تخریب جنگل نیز بیش از احیای آن در کشور رخ می‌دهد عملا این پروژه به نتیجه نمی‌رسد. پایین رفتن آب خزر در سال‌های اخیر و احداث اسکله توسط کشتیرانی همه معادلات را برهم زد. پیکره آبی که روزگاری متصل به دریا بود، حالا رو به نابودی است. به اعتقاد محمد‌رضا فاطمی، ‌متخصص اکوبیولوژی دریایی، نشانه‌های نابودی تالاب را نیز از نیزارهای رو به رشد در تالاب انزلی می‌توان دریافت.
 او گفت: عمق هر پیکره آبی در هر نقطه از جهان اگر به زیر 1.5متر برسد، گیاه نی شروع به رشد می‌کند و اگر عمق آب زیاد شود، نی خودبه‌خود از بین می‌رود.


روس‌ها خزر و تالاب انزلی را تهدید می‌کنند

محمدرضا فاطمی، متخصص اکوبیولوژی دریایی در مورد دلایل پایین رفتن آب دریای خزر و تاثیر آن بر خشکیدگی تالاب انزلی به همشهری گفت: 75درصد آب خزر به تنهایی از رود ولگا تامین می‌شود و فقط 25درصد آب خزر از رودخانه‌های سایر کشورها تامین می‌شود. روس‌ها در سال‌های اخیر، 20سد بزرگ و صدها سد کوچک انحرافی برای گسترش کشاورزی در زمین‌هایی که پیش از آن وجود نداشت بر رودخانه ولگا احداث کردند. با گرمایش جهانی نیز، جای گیاهان علفی کوتاه و مقاوم به سرما در منطقه توندرا(سرددشت) با محصولات کشاورزی عوض شد. گرمایش جهانی باعث شد که تبخیر 700میلی‌متر در سال این دریا به بیش از هزار میلی‌متر افزایش یابد. مجموع این عوامل باعث خشکی دریای خزر شد. تالاب گرگان و گمیشان به‌دلیل عقبگرد ساحل خزر خشک شده‌اند که اگر پیش‌بینی آمریکایی‌ها مبنی بر تأثیر گرمایش جهانی و تبخیر دریا درست باشد، تالاب انزلی هم در آینده خشک خواهد شد. 
افزایش اکسیژن سطح و بستر تالاب انزلی در مناطق پایلوت طرح احیای تالاب از نتایجی است که ناظر پروژه بدان تأکید داشت. اما محمدرضا فاطمی، متخصص اکوبیولوژی دریایی معتقد است: ماهیان این تالاب که عموما از گونه کپورماهیان هستند و همچنین بنتوزهای بستر رودخانه (گروهی از موجودات زنده که در روی یا کف بدنه آبی زندگی می‌کنند) که به زیست پالایی آن کمک می‌کنند، به کاهش اکسیژن مقاوم هستند و با سطح اکسیژن 0.5تا 2میلی‌گرم زنده می‌مانند. بنابراین وقتی سطح اکسیژن صفر شود، محیط اکسیداسیون به محیط احیا تبدیل و در نتیجه رسوبات به‌صورت طبیعی تجزیه نمی‌شود. اگر سطح اکسیژن نیم‌میلی‌گرم هم باشد میکروب‌های تجزیه‌کننده قادر به فعالیت هستند. بنابراین باید پرسید مگر اضافه کردن اکسید تیتانیوم چقدر می‌تواند سطح اکسیژن تالاب را افزایش دهد؟  به گفته او، در هم آمیختن آب تالاب با باد، سطح اکسیژن در بستر را افزایش می‌دهد. محیط تالاب انزلی هنوز احیا نشده و از سوی دیگر کلرید نقره نیز عنصر بسیار گرانی است که خاصیت تجزیه‌کنندگی ندارد. وی تأکید کرد: اگر اکسیژن را با هر روشی به 7میلی‌گرم برسانند باز هم به‌دلیل کاهش آب دریای خزر این تالاب خشک خواهد شد؛ مگر آنکه با تله‌های رسوب‌گیر جلوی آورد رودخانه‌های بالادست را که ناشی از فرسایش خاک است، بگیرند. او با انتقاد از احداث اسکله بر تالاب انزلی گفت: احداث اسکله روی خروجی تالاب انزلی به دریای خزر، نظام هیدرولوژیک تالاب را بر هم زد. چون در گذشته به هنگام وقوع سیلاب، رسوبات از آن منطقه وارد دریا می‌شد که احداث اسکله باعث ته‌نشین شدن بیشتر رسوبات در تالاب انزلی شده است.