شوخ‌طبع‌ها در برابر استرس شکننده‌اند

خدیجه نوروزی

شاید این جمله معروف مرتاض برا را شنیده باشید که «خنده در حکم فنری است که ضربه‌های زندگی را ملایم می‌کند». شوخی یک مفهوم ناخودآگاه است که در موقعیت‌های مختلف از آن استفاده می‌کنیم و در حد متعادلش لازمه زندگی اجتماعی است، اما اگر از حد و مرزها عبور کند برای افراد دردسرساز می‌شود و برایشان مشکل ایجاد می‌کند. شهره بانو پرخو -روانشناس بالینی- در گفت‌وگو با درنگ از سازوکار شوخی و مزاح و مکانیسم‌های دفاعی افراد در برابر آن می‌گوید.

شوخی چیست؟
یک مکانیسم تدافعی در برابر ترس و اضطراب است که فرد شوخی‌کننده واقعیت را تحریف می‌کند.
منظورتان از تحریف واقعیت چیست؟
زمانی که در برابر پرسش‌های دیگران احساس ناخوشایندی پیدا می‌کنیم و نمی‌خواهیم اجازه دهیم به حریم‌مان ورود پیدا کنند از جواب مستقیم طفره می‌رویم و از مکانیسم شوخی استفاده می‌کنیم.
با این کار می‌خواهیم از چه چیزی جلوگیری کنیم؟
هم مسیر سؤال بعدی شخص سؤال‌کننده را می‌بندیم و هم اینکه موضوع بحث را از مسیر اصلی منحرف می‌کنیم تا به نوعی پوشش و مانعی باشد برای جلوگیری از ورود افراد به حریم خصوصی. این کار یک مکانیسم دفاعی ناخودآگاه در برابر رخدادهای اضطراب‌آور است که از سوی افراد به‌کار برده می‌شود که می‌خواهند با این کار خود را از آسیب روانی مصون نگه دارند. بنابراین فرد برای اینکه خود را در برابر عزت نفس و اعتماد به‌نفس پایینش حفظ کند جواب فرد مقابل را به شوخی می‌دهد.
آیا غیراز شوخی مکانیسم‌های دفاعی دیگری هم وجود دارد؟
در موقعیت‌هایی که با مشکلات، موانع و اضطراب برخورد می‌کنیم چند سازوکار از خود نشان می‌دهیم. ممکن است از سازوکارهای آسیب‌زا مانند فرافکنی و انکار استفاده کنیم. گاهی سازوکارمان بلوغ نیافته و ناپخته است؛ مانند برون‌ریزی، کنش‌نمایی و پرخاشگری‌های منفعلانه. گاهی نیز مکانیسم جابه‌جایی را به‌کار می‌بریم که به‌عنوان مثال فرد، خشم فروخورده خود در محل کار را در منزل و روی اعضای خانواده پیاده‌سازی‌ می‌کند، یا به‌دنبال توجیه عقلی و دلیل‌تراشی هستیم. سازوکار چهارم، مکانیسم دفاعی بلوغ یافته و پخته است که شوخی در این دسته‌بندی جای دارد. در  این نوع سازوکار، فرد در مقابل مشکلاتی که پیش می‌آید راهکارهایی مانند نوع‌دوستی، پیش‌بینی، همانند‌سازی‌ و شوخ‌طبعی را به‌کار می‌برد که بسیار مفید است. هرکس بسته به نوع شخصیت خود از این مکانیسم‌ها به شیوه ناخودآگاه استفاده می‌کند. شاید اینجا بتوان به خوبی درک کرد که چرا برخی افراد خوش‌طبعند و برخی نیستند، چون ممکن است کسانی که فاقد ویژگی خوش‌طبع‌بودن هستند از 3مکانیسم اول برای کنترل اضطراب، مشکلات و استرس‌های خود بهره ببرند.
اگر اینگونه که شما می‌گویید باشد افراد خوش‌طبع دچار اضطراب‌های فراوانی هستند.
بله. کسانی که زیاد از مکانیسم‌های دفاعی استفاده می‌کنند بیشتر در معرض اضطراب و استرس قرار دارند. این افراد بیشتر شوخی می‌کنند. بنابراین انسان‌های شکننده‌ای هستند و عزت نفس پایینی دارند.
چه زمان شوخی کردن آسیب‌زاست؟
باید دید از چه شوخی‌ای استفاده می‌کنیم. ما 4نوع شوخی داریم: شوخی «پرخاشگرانه» که باعث تحقیر طرف مقابل می‌شود. شوخی «خودشکاننده» که فرد برای جلب توجه دیگران خود را تحقیر می‌کند و مورد تمسخر دیگران قرار می‌دهد. این دو نوع شوخی نه‌تنها به هیچ عنوان مفید نیستند بلکه آسیب‌زا نیز خواهند بود. اما در شوخی‌های «خود ارزنده‌ساز»، فرد تلاش می‌کند از فشار و استرس مشکلات بکاهد. یا در شوخ‌طبعی «پیوند دهنده»، فرد سعی دارد از موقعیت و فضای موجود برای استحکام روابط و گرم‌کردن آن استفاده و صمیمیت ایجاد کند.
چرا گاهی طاقت شوخی را نداریم و ناراحت می‌شویم؟
چون قطعا کسی با این مکانیسم دفاعی شروع به بازگو کردن نقطه‌ضعف‌هایمان کرده و اگر فاقد جنبه‌ها و مهارت‌های خاص ارتباطی باشیم به مشکل برمی‌خوریم و ناراحت و عصبانی می‌شویم.
این عصبانیت و خشم ما طبیعی است؟
بله. چرا‌که خشم بخشی از هیجانات ماست، اما راهکارهایی که در برابر فرد شوخی‌کننده باید به‌کار ببریم کمی متفاوت است.
چه راهکارهایی؟
تنفس عمیق، شست‌وشوی دست و صورت، آرام کردن خود با پرسش‌هایی از خود مبنی بر اینکه آیا این شوخی آن‌قدری اهمیت دارد که مرا عصبانی کند؟ صحبت با خود، خوردن یک لیوان آب درصورت بالا رفتن ضربان قلب و تعرق و اگر احتمال رفتار پرخاشگرایانه از سوی ما وجود دارد محیط را ترک کنیم.
عکس‌العمل آنی چیست؟
مدیریت خشم.
چگونه؟
اگر فردی به‌عنوان شوخی‌کننده دست روی نقطه‌ضعف‌مان می‌گذارد ما نیز از شیوه‌های مدیریت خشم با تکنیک شوخی‌کردن و شوخ‌طبعی در مقابل وی استفاده خواهیم کرد. باید بدانیم ما چه شوخی‌کننده باشیم و چه در معرض آن قرار بگیریم، باید بتوانیم دید واقعی از ویژگی‌های شخصیتی خودمان داشته باشیم تا مشکلی برایمان پیش نیاید.