اگر برجام نبود

امروز چهارمین سالگرد توافق هسته‌ای ایران با قدرت‌های جهانی است. این روزها وقتی صحبت از برجام می‌شود، برخی می‌گویند: «توافق؟ کدام توافق؟ دیگر برجامی باقی نمانده‌است. توافقی که یکی از طرف‌ها از آن خارج شده، 5طرف دیگر هم توان یا اراده‌ای برای حفظ آن ندارند و طرف ششم هم در آستانه آغاز روند خروج است، دیگر توافق نیست.»  اما در چهارمین سالگرد برجام می‌خواهیم به این سؤال پاسخ دهیم که اگر اساسا این توافق امضا و اجرا نمی‌شد، ایران در چه موقعیتی قرار داشت؟

اجماع یا شکاف جهانی
فشار آمریکا و هم‌پیمانانش علیه ایران موضوع جدیدی نیست. سال‌هاست که برای این اعمال فشار و تحریم و تهدید بهانه‌های مختلفی ارائه می‌شود. اما این روزها موقعیت ایران در جهان یک تفاوت مهم با گذشته دارد و آن شکاف غیرقابل انکار در موضع‌گیری کشورهای غربی علیه ایران است. مقامات دولت آمریکا در یک‌سال گذشته به صراحت از اینکه هم‌پیمانان اروپایی‌‌شان در موج جدید تحریم و فشار واشنگتن علیه ایران همراه نشده‌اند، گلایه کرده‌اند. اینکه این همراه‌نشدن تا چه حد در کاهش عملی فشارها علیه ایران مؤثر بوده یا نه، موضوع بحث دیگری است. اختلافات این روزهای آمریکا با هم‌پیمانان اروپایی‌اش فهرست بلندبالایی را شامل می‌شود که ایران و برجام یکی از آنهاست. اما این شکاف و اختلاف بی‌سابقه ماحصل برجام است. دولت ترامپ از برجام هم مانند دیگر پیمان‌های امضاشده توسط اوباما خارج شد. هم‌پیمانان غربی آمریکا، این اقدامات دولت ترامپ را در یک چارچوب می‌بینند و آن را تهدیدی برای نظم جهانی می‌دانند؛ به همین دلیل در این مسیر با دولت ترامپ همراه نمی‌شوند.

اثبات صداقت ایران
با خروج یکجانبه دولت آمریکا از برجام و صبر مسئولیت‌شناسانه‌ای که ایران برای مدتی طولانی از خود نشان داد، تصویری که رسانه‌های غربی سال‌ها از ایران ساخته بودند تا حد زیادی از بین رفت. جمله معروف وندی شرمن، مذاکره‌کننده ارشد دولت اوباما در مذاکرات برجام هنوز از یاد ایرانی‌ها نرفته ‌است. در هفته‌های پایانی مذاکرات برجام، رسانه‌ها از خانم شرمن نقل کردند که فریبکاری بخشی از دی‌ان‌ای ایرانی‌هاست. او سال گذشته در مقاله‌ای در مجله فارین افرز حرفش را پس گرفت و  نوشت: «همیشه فکر می‌کردم بزرگ‌ترین چالش پیش روی توافق هسته‌ای، عدم‌پایبندی ایران باشد؛ البته که اشتباه می‌کردم. رئیس‌جمهور آمریکا تصمیم گرفت از توافق هسته‌ای خارج شود و تحریم‌هایی را که به واسطه این توافق لغو شده بودند، بازگرداند؛ اقدامی که در تاریخ آمریکا به‌عنوان یکی از فاحش‌ترین اشتباهات در زمینه سیاست خارجی ثبت خواهد شد.» پایبندی ایران به تعهداتش در برجام ماه‌ها بعد از خروج یکجانبه آمریکا، راهی جز اعتراف جهان به صداقت ایران باقی نگذاشت. اگر برجام وجود نداشت، فرصتی برای اثبات اینکه تصویرسازی رسانه‌های غربی از نیت و صداقت ایران دروغ و ساختگی است، به‌وجود نمی‌آمد.

شناخت ظرفیت‌های اقتصادی ایران
پنجره‌ای که فرصت دوساله برجام (تا قبل از خروج آمریکا) برای سرمایه‌گذاران خارجی در ایران باز کرد، در رفت‌وآمدهای بی‌سابقه ده‌ها هیأت اقتصادی تجاری اروپایی نمود پیدا کرد. اقتصاد و بازار بکر و مولد ایران در خاورمیانه ناامن و ناآرام، توجه سرمایه‌گذاران غربی را جلب کرد. اگرچه فشار تحریم‌های اقتصادی آمریکا باعث شد تا این موج کاملا ناکام بماند، اما شناختی که از ظرفیت‌های سرمایه‌گذاری اقتصاد ایران در این مدت کوتاه به‌دست آمد، بی‌فایده و بی‌ثمر نخواهد بود. اگر برجام امضا نمی‌شد، چنین شناختی به‌دست نمی‌آمد.

بازگشت بخشی از سرمایه ایران
ترامپ تقریبا در همه اظهارنظرهایی که علیه برجام گفته و نوشته‌است، به پولی اشاره می‌کند که طی این فرایند به ایران منتقل شد. اگرچه همه می‌دانند و بارها به او هم متذکر شده‌اند که این پول بخشی از سرمایه و دارایی خود ایران بود که به ناحق مسدود شده‌بود، اما اگر برجام امضا نمی‌شد، این سرمایه به کشورمان بازنمی‌گشت. زمانی که برجام امضا شد، وزیر وقت دارایی آمریکا به نمایندگان کنگره گفت ایران به 56میلیارد دلار از دارایی‌هایش دسترسی خواهد یافت. این دارایی‌ها بخشی از پول نفت ایران بود که در اختیار کشورهایی مانند چین قرار داشت و به‌دلیل تحریم قابلیت بازگشت نداشت. البته در عمل براساس برآوردهای واقعی‌تر، ایران به رقمی حدود 30میلیارد دلار از دارایی‌ خود دسترسی پیدا کرد. همچنین ایران رقمی حدود یک میلیارد و 700میلیون دلار پول نقد از آمریکا دریافت کرد که این هم بخشی از دارایی خودش بود. این رقم به قرارداد تسلیحاتی برمی‌گردد که قبل از انقلاب میان ایران و آمریکا منعقد شده ‌بود. ایران پول این قرارداد را پرداخت کرده‌بود اما تجهیزات نظامی را دریافت نکرده‌بود. قبل از برجام، در فاصله‌ای میان توافق اولیه ژنو در سال92 تا سال94 که برجام به امضا رسید نیز بخش‌هایی از دارایی‌های ایران به کشور بازگشت. بهرام قاسمی، سخنگوی وقت وزارت خارجه در زمستان سال95 در سخنانی بازگشت بیش از 10میلیارد دلار از دارایی‌های مسدود‌شده ایران قبل از برجام را تأیید کرد.


مکث
دشمنی ترامپ با اوباما، دلیل خروج از برجام

یک‌سال پس از خروج آمریکا از برجام، تقریبا دیگر همه مطمئن هستند که این تصمیم دونالد ترامپ تنها برای از میان برداشتن شاخص‌ترین میراث باراک اوباما در حوزه سیاست‌ خارجی انجام شد و بس؛ اکنون افشای محتوای ایمیل‌های سفیر پیشین انگلیس در آمریکا نیز موید این موضوع است. روزنامه دیلی میل، چاپ لندن، دیروز در گزارشی فاش کرد که «سر کیم داروک» سفیر انگلیس در آمریکا که هفته گذشته مجبور به استعفا شد، در یکی از گزارش‌های دیپلماتیک خود خطاب به دفتر نخست‌وزیری انگلیس نوشته که معتقد است دونالد ترامپ تنها به‌خاطر «لجاجت» با اوباما، از توافق هسته‌ای با ایران خارج شده است. تاریخ گزارش سر کیم داروک مربوط به بعد از سفر بوریس جانسون، وزیر خارجه وقت انگلیس به واشنگتن است که با هدف جلوگیری از اجرای تصمیم ترامپ برای خروج از برجام انجام شد. سفر جانسون بی‌نتیجه بود و سفیر انگلیس در گزارش خود، برآوردش از دلایل تصمیم ترامپ را به دفتر نخست‌وزیری گزارش می‌داد. به نوشته روزنامه دیلی‌میل، داروک در این گزارش تأکید کرده که دونالد ترامپ، توافق هسته‌ای را «به دلایل شخصی» کنار می‌گذارد چرا که امضای اوباما پای این توافق قرار گرفته است. او همچنین در توصیف این اقدام ترامپ، آن را نوعی «خرابکاری دیپلماتیک» نامیده است. این دومین سری از نوشته‌ها و گزارش‌های سفیر پیشین انگلیس در آمریکاست که افشا می‌شود. روزنامه دیلی‌میل یکشنبه هفته گذشته نیز بخشی از ایمیل‌های سر کیم داروک را افشا کرد که او در آنها خطاب به دولت انگلیس نسبت به «ناکارآمدی» دولت دونالد ترامپ هشدار می‌داد. داروک همچنین دونالد ترامپ را «بی‌منطق، ناشایست و متزلزل» خوانده بود. انتشار متن این ایمیل‌ها واکنش تند ترامپ را به‌دنبال داشت و او سفیر انگلیس را «ابله» خطاب کرد. رئیس‌جمهور آمریکا همچنین اعلام کرد که دیگر حاضر نیست با داروک کار کند. این موضوع به یک بحران در روابط دیپلماتیک 2کشور تبدیل و باعث شد تا سر کیم داروک چند روز بعد استعفا کند. درز اطلاعات محرمانه مربوط به گزارش‌های دیپلماتیک سرکیم داروک به لندن، پای پلیس انگلیس و نهادهای اطلاعاتی این کشور را به میان کشید. پلیس به رسانه‌های انگلیسی نسبت به افشای اطلاعات بیشتر هشدار داد و تأکید کرد که در این‌باره اعلام جرم خواهد کرد. دیلی‌میل اما دیروز پس از انتشار سری جدید گزارش‌های محرمانه سر کیم داروک اعلام کرد که این اطلاعات را به‌دلیل اینکه در راستای «منافع عمومی» است، منتشر می‌کند. سخنگوی دیلی‌میل نیز ضمن دفاع از اقدام این روزنامه تأکید کرد: «چه چیزی برای منافع عمومی می‌تواند مهم‌تر از این باشد که بفهمیم چگونه [در خروج از برجام] به اینجا رسیده‌ایم؛ موضوعی که برای صلح جهانی تبعات خطرناکی دارد.»  به نوشته دیلی‌میل، سفیر پیشین انگلیس در آمریکا در گزارش خود همچنین آورده است که میان نزدیک‌ترین مشاوران دونالد ترامپ اختلافات شدیدی بر سر برجام دیده می‌شود؛ به علاوه، دولت ترامپ هیچ استراتژی مشخصی برای فردای خروج از برجام ندارد.