حامیان و منتقدان توافق هسته‌ای از وضعیت «ایران بدون‌برجام» در چهارمین سالگرد امضای برجام می‌گویند
توافق پربار و‌آفت‌زده
4سال پیش در چنین روزی روزنامه‌های ایران توافق ایران و 1+5 را ثبت کردند؛ توافقی که توانسته بود به‌دلیل گشایش‌های اقتصادی برای ایران، خارج‌کردن پرونده ایران از شورای امنیت و لغو تحریم‌های آمریکا و اروپا علیه ایران و حل یک بحران 12 ساله موفقیتی برای تهران و البته دنیا تلقی شود. از فردای امضای برجام ائتلاف آمریکا و اروپا علیه ایران شکست اما ائتلافی سعودی و صهیونیستی علیه کشورمان شکل گرفت که با روی کارآمدن دولت ترامپ در آمریکا، شانس با این ائتلاف سعودی- صهیونیستی یار شد و مخالفان ایران برای تخریب برجام دست به‌کار شدند. محمد بن‌سلمان ولیعهد سعودی، محمد بن‌زاید ولیعهد امارات، بنیامین نتانیاهو نخست‌وزیر رژیم صهیونیستی و جان بولتون مشاور امنیت ملی ترامپ طراحان پروژه خروج آمریکا از برجام بودند که محمدجواد ظریف، وزیر خارجه ایران آنها را تیم B نام نهاد. با این حال برجام هنوز کار می‌کند، تیم B نتوانسته‌اند پروژه امنیتی سازی ایران را جلو ببرند و اجماع پیش از برجام را علیه ایران درست کنند. اروپا راه خودش را از آمریکا جدا کرده و سیطره دلار در دنیا در حال شکسته شدن است. در این گزارش به بررسی وضعیت ایران بدون برجام پرداخته‌ایم.
غیرامنیتی سازی ایران
شاید مهم‌ترین اثر برجام، زدودن ابعاد امنیتی از پرونده ایران بود. سیدعباس موسوی، سخنگوی وزارت خارجه در صفحه خود در توییتر نوشت: از مهم‌ترین دستاوردهای برجام شکستن پروژه امنیتی‌سازی ایران پس از قریب به 40 سال بود. رژیم‌های آمریکا و اسرائیل با ادعای اینکه ایران در برجام سر دنیا کلاه گذاشت، در حال تخریب آن و بازگرداندن همان پروژه‌اند. همداستانی برخی در این زمینه تعجب‌برانگیز است!
یارگیری ایران بعد از برجام
برجام باعث شد روابط ایران با سایر کشورها بهبود یابد. سیدعباس عراقچی معاون سیاسی وزیر خارجه و مذاکره‌کننده هسته‌ای ایران در این باره گفته بود: دیپلماسی یعنی اینکه شما بتوانید در عرصه بین‌المللی در مقابل دشمنان خود یارگیری داشته باشید و منافع دیگران را در جهت منافع خود قرار دهید و یا منافع خود را در جهت منافع دیگران که بتوانید با دشمنانتان مقابله کنید.
حرکت بدون توقف
علی‌اکبر صالحی، رئیس سازمان انرژی اتمی کماکان بر این باور است که ایران در حوزه هسته‌ای پس از برجام چیزی را از دست نداده است. صالحی سوم بهمن سال 97 در مصاحبه با العالم گفته بود: ما اکتشاف و استخراج می‌کنیم، غنی‌سازی را انجام می‌دهیم و سانتریفیوژها را تولید می‌کنیم، الان تحقیق و توسعه (D@R) در حال انجام است و ما در تحقیق و توسعه هیچ محدودیتی نداریم.
ارزش راهبردی
برجام توانسته مولودی به نام اینستکس را به جهان معرفی کند که اگر‌چه هنوز به بلوغ نرسیده، اما صرف ایجاد آن نمادی برای کاهش نفوذ دلار شده است. محمدجواد ظریف در جمع فرمانداران گفت: اینستکس شاید ارزشی نداشته باشد، اما یک ارزش سیاسی دارد. ارزش استراتژیک و راهبردی اینستکس فاصله‌گرفتن نزدیک‌ترین متحدان آمریکا از آن است.
تصمیم درست در یک فرصت تاریخی
امیرعلی ابوالفتح، کارشناس روابط بین‌الملل مدافع برجام به همشهری گفت: برجام 4 سال پیش امضا شد و بدون امضای برجام، اقتصاد کشور نمی‌توانست تداوم آن شرایط را در زمانی طولانی‌تر تحمل کند. در آن دوره از نظر جامعه جهانی و اغلب قدرت‌های بزرگ، ایران به‌عنوان کشوری قلمداد می‌شد که صلح و امنیت جهانی را تهدید می‌کرد و در حال حرکت به سمت سلاح اتمی بود و این تصویر از ایران، تبعات حقوقی زیادی را متوجه کشور کرده بود. برجام، این واقعیت را برای جامعه جهانی آشکار کرد که ایران کشوری نیست که به‌دنبال بر هم زدن امنیت جهانی باشد. امروز ایران زیر فصل هفتم منشور سازمان ملل قرار ندارد. قطعنامه‌های شورای امنیت بر ایران اعمال نمی‌شود و همه کشورها از تحریم‌های یکجانبه آمریکا تبعیت نمی‌کنند. اگر برجام صورت نمی‌گرفت جامعه جهانی باور نمی‌کرد که ایران قصدی برای انحراف از برنامه هسته‌ای‌اش ندارد. از این جهت برجام هم به لحاظ اقتصادی فرصت بیشتری را در اختیار کشور قرار داد.اگر برجام امضا نمی‌شد و اگر بنا می‌شد با دولت ترامپ مذاکره و توافقی صورت بگیرد باید به موازات موضوعات هسته‌ای، مسائل موشکی و دفاعی و اتهامات نقض حقوق بشر و مسائلی از این دست در دستور کار قرار می‌گرفت که به‌احتمال قریب به یقین در چنین شرایطی توافقی حاصل نمی‌شد. از این جهت برجام در یک فرصت مناسب تاریخی، تصمیمی درست بود
منافع برجام بر مضرات آن می‌چربد
ناصر هادیان، استاد علوم سیاسی دانشگاه تهران نیز پیش‌تر در گفت‌وگویی با همشهری درباره اهمیت برجام در لغو قطعنامه‌های شورای امنیت و غیرامنیتی سازی گفته بود: آمریکا تلاش کرده موضوع ایران را امنیتی سازی کند اما موفق نشده است،اما در دوره قبل از برجام موفق شده بود ایران را به عنوان تهدیدی برای صلح و امنیت جهان معرفی کند. حتی اگر آمریکا قطعنامه‌های شورای امنیت را احیا کند مشروعیت و قوت گذشته را نخواهند داشت؛ به‌دلیل اینکه اروپایی‌ها، روس‌ها و چینی‌ها با آمریکا همراه نخواهند شد و به آن صرفا به مثابه یک مسئله تکنیکال حقوقی نگاه خواهند کرد و اراده سیاسی لازم برای اجرای قطعنامه‌های پیشین سازمان ملل علیه ایران وجود ندارد. از طرف دیگر، اگر ایران همچنان به تعهدات خود در برجام پایبند باشد، بعید است که سایر کشورها با آمریکا همراه شوند.به طور کلی باید گفت منافع برجام به مضرات آن می‌چربد.
تاثیر برجام در رفع تحریم‌ها
فواد ایزدی، از چهره‌های اصولگرا و مخالف برجام در گفت‌وگویی با همشهری بر این باور است که اگر برجام امضا نمی‌شد، روند توسعه هسته‌ای کشور با توجه به سرعت خوبی که پیش از آن داشت، ادامه پیدا می‌کرد و در حوزه هسته‌ای پیشرفت‌های بیشتری عاید کشور می‌شد. این استاد دانشگاه در ارتباط با نقش برجام در کاهش تحریم‌ها نیز گفت: اگر به روند افزایش تحریم‌ها نگاه کنید، وجود برجام تأثیری در افزایش تحریم‌ها نداشته است. ما شاهد بودیم که آمریکایی‌ها حتی بعد از برجام تحریم‌هایی را علیه ایران اعلام کردند و بعد از خروج از برجام نیز افزایش این تحریم‌ها ادامه یافت؛ بنابراین وجود توافق هسته‌ای در این اصل مورد نظر آمریکایی‌ها که «ایران باید تحریم شود» تأثیری نداشته است. ایزدی درباره تأثیر برجام بر میزان فروش نفت ایران هم گفت: در دوره پیش از برجام ما حدود یک میلیون بشکه فروش داشتیم اما امروز فروش ما صفر است.
این در حالی است که در دوران اجرای برجام و قبل از خروج ترامپ فروش نفت ایران به نزدیک 2/5 میلیون بشکه در روز رسیده بود.
ایزدی با اشاره به امتیازات واگذار شده از سوی ایران در چارچوب برجام گفت: شرایط امروز به‌گونه‌ای است که ما با وجود اعطای آن امتیازات، با تحریم‌هایی مواجه هستیم که هم قبل از برجام وجود داشت و هم تحریم‌هایی که پس از آن اعمال شد. هدف از مذاکره و توافق اساسا این است که شرایط ما در هر زمینه‌ای بهتر شود اما ما شاهدیم که شرایط امروز به‌مراتب بدتر از دوره قبل از برجام است و این نشان می‌دهد که آن توافق دارای اشکال است. ایزدی درباره نقاط مثبت برجام، به بازپس‌گیری پول‌های بلوکه شده ایران اشاره کرد و گفت: بیش از آن مبلغی که به ایران پس داده شد، بار دیگر مبالغی بلوکه شد.
عبرت برجام
ابراهیم متقی، استاد دانشگاه و از منتقدان برجام به همشهری گفت: درباره برنامه جامع اقدام مشترک(برجام) رویکردها و قضاوت‌های متفاوتی انجام شده است. 4 سال از دوران پر هیاهو و انتظارات جامعه ایران برای حل موضوعات مربوط به پرونده هسته‌ای سپری شده است. عده‌ای به این موضوع اشاره داشتند که برجام تنها راه خروج ایران از بحران بوده است. عده‌ای دیگر برجام را به مثابه چالشی بزرگ برای امنیت ملی کشور می‌دانستند. واقعیت‌های سیاست بین‌الملل به این موضوع اشاره دارند که نتایج و سرنوشت هر پدیده ناشی از ذات و عناصر تشکیل‌دهنده آن خواهد بود. برگشت‌پذیری برجام درون برجام وجود دارد. دیپلماسی هسته‌ای یک ضرورت برای عبور از بحران محسوب می‌شد. اما موضوع اصلی آن است که دستور کار ایران و آمریکا و کشورهای اروپایی برای‌گذار از بحران چه بوده است؟ چه آلترناتیوهایی در فضای دیپلماسی هسته‌ای ایران و کشورهای غربی وجود داشته است؟ آیا توافق به هر قیمتی مطلوب است و یا عدم‌توافق بهتر از توافق بد خواهد بود؟ قابلیت هسته‌ای ایران بخشی از معادله قدرت جمهوری اسلامی بود که می‌توانست مازادهای بیشتری را برای ایران به‌وجود آورد. متقی گفت: در شرایط موجود نباید به گذشته برگشت و دیگران را سرزنش کرد اما باید درس گرفت. نگرش ایده‌آلیستی، نئولیبرالی و نهادگرا به برجام می‌تواند این آموزه را برای کشور، زمامداران، دیپلمات‌ها و پژوهشگران ایرانی داشته باشد که در برابر دیپلماسی اجبار و بازی چماق و هویج قدرت‌های بزرگ نمی‌توان نرمش داشت و از سازوکارهای مماشات بهره گرفت. موضوعات راهبردی نیازمند معادله قدرت هستند. در حوزه سیاست بین‌الملل همواره مذاکرات از سر گرفته می‌شود. زیرا ویژگی اصلی سیاست جهانی مصالحه خواهد بود. فضای موجود در سیاست جهانی به‌گونه‌ای است که مذاکرات در آینده و در ارتباط با موضوعاتی همانند ظرفیت غنی‌سازی، غروب برجام، قابلیت موشکی و قابلیت راهبردی انجام خواهد شد. موضوع، مذاکره یا عدم‌مذاکره نیست. مهم آن است که ایران از هم‌اکنون بداند که چه دستورکاری برای هریک از موضوعات راهبردی خواهد داشت.
در همینه زمینه :
یادداشت
یادداشت
چهره روز