بازی‌های بومی‌که هنوز زنده هستند

معصومه ‌محمدی سیف
جامعه‌شناس و پژوهشگر:


 با وجود تکنولوژی‎های جدید و توسعه فضای مجازی همچنان شاهد رونق بازی‎های بومی و محلی ارزشمندی از اقوام ایرانی به خصوص قوم لر و لک هستیم. این بازی‌ها در بسیاری از نقاط ایران به مقتضای ویژگی‌های اقلیمی، تمدن و فرهنگ، عقاید مذهبی و آداب و رسوم دستخوش دگرگونی‌های بسیاری شده است.

از ویژگی‌های بارز این بازی‌ها می‌توان به ساده بودن و در دسترس بودن، وابسته نبودن به ابزار خاص، تقویت توانایی استعداد جسمانی و فکری، قابل اجرا بودن در هر فصل و هرجا و مکان و تحت پوشش قرار دادن گروه‌های مختلف سنی از کودکان تا کهنسالان اشاره کرد.

امروزه ورزش‌ها و بازی‎های محلی اگر مورد توجه واقع نشوند، فراموش خواهند شد و جای خود را به بازی‏های رایانه‏ای و سایر بازی‎های مدرن خواهند داد. در اینجا به معرفی بخشی از بازی‎های محلی دخترانه قوم لر می‌پردازیم. 


آدیل مانچ 

در بازی آدیل مانچ (پنجره‎‌بازی) به قید قرعه یکی از بازیکنان روی زمین می‌نشیند و پاهای خود را دراز می‏کند، سپس همه‏ بازیکنان تک به تک از روی پاهای او می‌پرند. در مرحله‌ دوم، پاشنه خود را روی پنجه‌ پای دیگرش قرار می‌دهد، افراد برنده این بار باید از روی دو پای او بپرند. در مرحله‌ سوم، بازیکن نشسته یک دست خود (وجب بازشده) را روی دو پا قرار می‏دهد و در مرحله‏ چهارم از دست دیگرش استفاده می‏کند. هر فردی هنگام پریدن پایش به بدن فرد نشسته تماس پیدا کند بازنده محسوب می‌شود و باید جای فرد نشسته بنشیند.

در ادامه‏ بازی، اگر همه‎ افراد توانستند از روی دست و پای فرد نشسته بپرند، به قید قرعه یک نفر دیگر انتخاب می‌شود و روبه‌روی آن فرد می‌نشیند. طوری که کف پاهایشان به هم مماس باشد و این بار ارتفاع مانع دو برابر می‏شود. در برخی نقاط، افراد نشسته تا 4 نفر افزایش پیدا می‎کنند. به این صورت که 2 نفر از پاها و 2 نفر دیگر از پنجه‌هایشان استفاده می‏کنند و ارتفاع می‎تواند به بیش از 2 متر نیز برسد. 


برا بوریه هوار

برا بوریه هوار به گویش لکی و به معنی برادر پایین بیا است که یک نوع بازی دخترانه محسوب می‌شود. در این بازی گروه دختران گرد یک دایره به حالت نشسته حلقه می‏زنند. یکی از دختران اولین بیت بازی را می‌خواند: 
برار بوریه هوار وخت ذراته/ قالی می‎ کردیه عخد ژیر پاته 
یعنی: برادر بیا پایین که هنگام چیدن ذرت است/ برای تو قالی‎ای بافتم که شایسته توست 
دختری دیگر از میان گروه می‌خواند: 
قالی چه قالی، قالی دو ریشه/ بنیم ئر بان قلیان شیشه 
یعنی: به‎به از این قالی که جفت ریشه است/ چه خوب است روی آن قلیان شیشه‏ای بکشی 

دختر دیگر بیت دیگری را می‏خواند:
قالی قالی، دو گل ئر بانی/ برام بنیشی دتخان ئر شانی
یعنی: به به از این قالی که دو دسته گل به روی آن نشسته‏اند/ یکی برادرم و دیگری دختر خان که همسر اوست 

گروه دختران کم‏کم صورت اولیه را که با آرامی شروع شده است. به یک نوع حرکت نشسته تبدیل می‏کنند و در حالی که سر و صورت را به چپ و راست می‏چرخانند و دست می‏زنند با ریتم تندتری می‎خوانند. این بازی تا آنجا ادامه دارد که یکی از دختران نتواند شعر مناسب بخواند یا تپق بزند و قافیه را ببازد یا از شدت خنده نتواند به کار ادامه دهد. در چنین حالتی دختران بر سر او آوار می‌شوند و او را به اصطلاح تنبیه می‏کنند. 

در اجرای بازی‌ها نوع بازی، بازیکنان، سن، جنس و سلیقه‎ فرد در نظر گرفته می‌شود و هرکسی می‌تواند براساس سلیقه و نیاز خود بازی مورد علاقه‌اش را انتخاب کند. 


ترنا بازی 

این بازی تقریبا در بیشتر نقاط روستایی و عشایری ایران و با نام‎های مختلفی رواج دارد. ابتدا به تناسب تعداد بازیکنان دایره‏ای روی زمین کشیده می‏شود سپس شرکت‎کنندگان به 2 گروه تقسیم می‌شوند و به قید قرعه یک تیم داخل دایره و تیم دوم اطراف دایره می‏ایستند. گروه داخل دایره ترناها (کمربندها) را به صورت افقی با فاصله‌ مساوی طوری قرار می‌دهند که یک سر ترنا روی خط دایره و سر دیگر ترنا به طرف مرکز دایره باشد. هر فرد باید برای محافظت از ترنا پای خود را روی آن بگذارد و یا با رساندن پای خود به پای افراد بیرونی آنها را بسوزاند. گروه بیرونی نیز باید یا ترنا را بربایند یا افراد داخل دایره را به بیرون بکشند. اگر یک ترنا به دست تیم بیرونی بیفتد سعی می‌کند با ضربات ترنا به پای افراد داخل دایره آنها را وادار به عقب‌نشینی کنند و بدون این‌که پای حریف به آنها بخورد ترنا یا افراد بیشتری را به بیرون بکشند. اگر پای افراد داخل دایره به پای یک فرد خارج از دایره برخورد کند، تیم بیرونی بازنده شده و باید جای
 2 تیم عوض شود. 


گرگم و گَله می‏برم 

بازیکنان این بازی دایره‌وار‌ کنار هم می‌ایستند. یک نفر به عنوان چوپان گله و یک نفر دیگر به نام گرگ در خارج از دایره می‏ایستند. گرگ مرتبا به سوی افراد تحت حمایت چوپان حمله می‏برد و در آن حالت که بازیکنان از کمرگاه یکدیگر را محکم گرفته‌اند خود را به چوپان گله می‏آویزند. گرگ می‎گوید: «مِه گرگ کِه گَله بَرم» (گرگم و گله می‏برم). چوپان در جواب او می‌گوید: «مِه چوپونم شاخ مِی‌زِنِم» (من چوپانم شاخ می‏زنم). 

آن وقت گرگ به ترتیب یکایک بچه‎ها را از میان صف گله می‌رباید تا در نهایت یک نفر باقی بماند. چوپان می‎گوید: «یَکِله دارِم سَر شورِمَه» (یکدانه‎ای دارم سر شورم است). گرگ می‏گوید: «مِیحا بُورِمِش پا شُورِمَه» (می‎خواهم او را با خود ببرم پا شورم است). گروه در حال حرکت نامنظم می‌گوید: «خونه خاله کدوم وره/ از این وره و از اون وره». 

آن وقت بازیکنان در یک سو می‌ایستند و گرگ و چوپان می‌روند 2 سنگ را به عنوان بهشت و دوزخ انتخاب می‎کنند و به آخرین کسی که نزد چوپان باقی مانده است می‏گویند از این 2 سنگ، کدام بهشت و کدام دوزخ است. اگر غلط بگوید، بازیکنان یکصدا خطاب به او می‏گویند: «جومه بوز دوزخی». اما اگر درست بگوید، او را به کناری می‌زنند و یک نفر دیگر را به جای او می‏آورند و بازی به همین طریق ادامه می‏یابد. وقتی بازی به پایان برسد، جای چوپان و گرگ عوض می‌شود. درواقع، بره‌ها در حین خواندن اشعار شروع می‏کنند به راست و چپ حرکت کردن.

گرگ هم سعی می‏کند یکی را بگیرد و از زنجیره جدا کند. او جزو دسته‌ گرگ می‌شود، کمر گرگ را می‏گیرد و به جدا کردن گوسفندان از گله کمک می‎کند و با او شعر می‌خواند. این روند ادامه پیدا می‏کند تا فقط یک نفر پشت سر چوپان بماند. او در آغاز بازی بعدی گرگ می‏شود. 


هی رن هی رن 

هی= پشت سرهم و رن= راندن، رقص و بازی است. این بازی یا مسابقه گروهی از نوع بازی‌هایی است که عموما بین دختران و زنان قوم لر انجام می‌شود و در واقع تفریحی همراه با زورآزمایی و خواندن اشعار است. زمین بازی مانند دیگر بازی‌های قوم لر در فضای باز است و مسابقه پس از یارگیری افراد و تعیین دایاکو (سردسته) با حلقه زدن بازیکنان در اطراف دایره‌ای با شعاع ۵ تا ۷ متر شروع می‌شود. روش بازی همراه با خواندن اشعاری در مورد همسر یا نامزد خود و نحوه آن برهم زدن تعادل یا به در کردن حریف مقابل از میدان بازی است. 

این بازی برگرفته از فرهنگ و باورهای مردمان قوم لر است و با هدف حرکت‌شناسی، تقویت عضلات شکم و پشت و با هدف روان‎شناسی تقویت تعاون و همکاری و ایجاد نشاط و شادابی انجام می‏گیرد. این بازی نوعی بازی دخترانه و گاه زنانه است که بیشتر در روستاهای چواری نوآباد دلفان انجام می‏شود.

در این بازی، بازیگران دو به دو روبه‎روی هم قرار می‎گیرند به طوری که نوک پنجه پاهایشان با اندک فاصله‎ای از یکدیگر قرار گیرد. سپس دست‏ها را در دستان یکدیگر قلاب می‏کنند و آنگاه با اشاره‏ سرگروه یا دایاکو به طوری که هریک از بازیگران متمایل به پشت هم خم شده‌اند پاها جلو و سر و سینه عقب وزن طرف مقابل را تحمل می‏کند و حول یک دایره می‌چرخد و برای تنوع ابیاتی را می‎‌خواند. 

«هی رن هی رن باوانم رن» (اهل خانه و کاشانه‏‎ام در رقص و شادی شریک باد) را یکی از دو نفر می‏خواند و طرف مقابل جواب می‏دهد: «ارتورنی منی رنم» (اگر تو می‌چرخی، منم می‌چرخم (دور یکدیگر می‎چرخیم)!
«پا بن ارسر بازوبنم»، (پا تو بذار روی بازوبندم). 
«هی رن، هی رن باوانم رن» (تکرار سر بیت اول).     
«بازوبنم طلایه... و صد تومن سی نیایه...» (بازوبندم از طلاست، ارزش آن صد تومان است) «هی رن هی رن باوارنم رن...». 

درواقع سربیت «هی رن هی رن باوانم رن» را یک نفر می‏خواند و دیگر ابیات را طرف مقابل به شیوه‎ بالا جواب می‏دهد. این بازی تا آنجا ادامه دارد که یکی از طرفین خسته و از گردونه‏ بازی خارج شود. ادامه‎ بازی به ترتیب بین سایر گروه ادامه پیدا می‎کند، تا برنده و بازنده بازی معلوم شود و آنگاه گروه برنده نوع جایزه را مشخص می‎کند. جایزه می‏تواند خوردنی یا کولی گرفتن یا جایزه نقدی هم باشد. بازی 2 گروه تا زمانی که بازیکنان خسته شده یا با از دست دادن تعادلشان از گردونه بازی خارج شوند ادامه می‌یابد. 


دام، دام، دختر مُلا، دِیکم دِه 

چند نفر که تعداد آنها زیاد مهم نیست از پشت لباس همدیگر را می‌گیرند و صف درازی تشکیل می‏دهند که در ابتدای آن سردسته‏ای قرار دارد. در خارج از صف هم یک نفر موسوم به گرگ می‏ایستد. گرگ خطاب به سردسته‎ افراد می‎گوید: دام، دام، دُختر مُلا، دِیکُم ده 
سردسته در جواب گرگ می‎گوید: اِشکِسَهَ (شکسته است) دوباره گرگ می‏گوید: دَسه‎اش دِه (دسته‎اش را بده) 

سردسته جواب می‌دهد: اِشکِسَهَ و آن وقت گرگ دوام نمی‌آورد و به جان افراد به صف ایستاده یورش می‌برد و هر بار لباس یک نفر از آنان را می‌گیرد به خارج از صف می‎کشاند تا نوبت به نفر آخر می‏رسد. آن کسی که گرگ آخرین نفر‎ از صف می‌رباید بازی را برده است. 

این بازی‌ها به طور عام بار فرهنگی دارند و با هدف پر کردن اوقات فراغت انجام می‌شوند. از این رو با شناخت بازی‌های بومی، قبیله‌ای، محلی و سنتی می‌توان شرایط را به‌منظور رشد و ارتقای همه‌‌جانبه‌ افراد جامعه به ویژه قشر کودک، نوجوان و جوان مهیا کرد.