میراث فرهنگی و تاریخی قربانی توسعه ناپایدار

محمد باریکانی/ خبرنگار

برای نخستین بار در ایران یک چهره مدیریتی از احزاب کشور خواسته است به موضوع میراث‌فرهنگی و محیط‌زیست توجه جدی داشته باشند. محسن هاشمی، رئیس شورای شهر تهران این سخن را در همایش بین‌المللی احزاب آسیایی مطرح کرد و گفت که میراث فرهنگی و تاریخی و محیط‌زیست باید بستر توسعه باشند نه قربانی آن. اظهارات 2 روز پیش محسن هاشمی بیانگر آن است که احزاب در ایران تنها توجه خود را معطوف به فعالیت‌‌های سیاسی کرده‌اند و آنطور که باید به بستر توسعه در ایران توجه نداشته‌اند که اگر چنین بود در ایران کنونی، وضعیت حفاظت و صیانت از آثار تاریخی کشور و بحران‌های زیست‌محیطی کار را به جایی نمی‌رساند که امروز این دو بستر توسعه در کشور با چنین وضعیت بحرانی مواجه شوند. درست همین حالا که این جملات را می‌خوانید در خوزستان بخشی از طاق کانال آبی در سازه‌های ثبت جهانی شده شوشتر فروریخته است. در حریم درجه یک تخت‌جمشید ساخت و توسعه یک امامزاده در دستور کار اداره اوقاف استان فارس قرار گرفته است درحالی‌که در لایه‌های زیرین زمین، آثار و نشانه‌هایی از تمدن تاریخی ایران اسکن و علامت‌گذاری شده است. درست همین حالا که این جملات را می‌خوانید بناهای تاریخی کشور هر لحظه با خطر تخریب به بهانه ساخت پارکینگ توسعه اماکن مذهبی و ساخت‌وساز برای رسیدن به منافع مالی کشور مواجه هستند. نمونه آن همین خانه نیما در شهر تهران که اگر اقدام بموقع نشده بود، شبانه تخریب می‌شد.

میراث، قربانی اصلی توسعه

رئیس شورای شهر تهران از احزاب و پارلمان‌ها خواسته است تا میراث فرهنگی و محیط‌زیست را بستری برای توسعه بدانند نه آنکه این دو حوزه را قربانی توسعه کنند. نگاهی به فعالیت‌های عمرانی در کشور نیز بیانگر تخریب‌های گسترده محوطه‌‌های تاریخی و باستانی و آثار به جای مانده از هزاره‌های گذشته در ایران است. نمونه آن‌ نیز به‌طور واضح در فعالیت‌های عمرانی ایجاد تاسیسات زیربنایی در اطراف کیاسر تا دشت سمنان قابل‌مشاهده است. اگرچه دیگر نقاط ایران نیز از این اتفاقات بی‌نصیب نمانده است و گاه و بیگاه خبرهایی از تعرض به بافت‌های تاریخی و محوطه‌های باستانی نظیر ایجاد یک چهارراه زیرگذر در محوطه ثبت جهانی شوش منتشر می‌شود. همین دیروز اداره اوقاف استان فارس ساخت امامزاده در حریم درجه یک تخت‌جمشید را تکذیب کرده و گفته است که این امامزاده سابقه‌ای طولانی دارد و چون ساختمان آن فرسوده بود تخریب و نوسازی آن در حال اجراست. اما روزنامه ایران بلافاصله تصویری منتشر کرد که در آن هیچ نشانی از امامزاده ابراهیم در حریم درجه یک از نقشه‌های هوایی ارتش دیده نمی‌شود. بخشی از کانال انتقال آب سازه‌های جهانی شوشتر هم همین دیروز فروریخت. گفته می‌شود کانال فروریخته همانی است که حدود 10سال پیش، آب را از داخل آن منحرف کردند و این کانال خشک شد. پیش‌تر متخصصان سازه‌های آبی پیش‌بینی کرده بودند که درصورت انحراف آب، کانال آبرسانی سازه‌های آبی شوشتر خشک می‌شود و احتمال ریزش آن وجود دارد. اما هیچ‌کس توجه نکرد و اقدام مرمتی غلط در کانال آبرسانی سازه‌های آبی شوشتر انجام شد و حالا باید خبر فروریختن آن منتشر شود. شهر رم در ایتالیا بافتی تاریخی دارد که همه مسیرها به آن ختم می‌شود. در هر نقطه از شهر که باشید برای هر کاری باید به بافت تاریخی رم بروید؛ بدون کوچک‌ترین تعرض به بناهای تاریخی، بدون آنکه بنایی تاریخی برای آسان‌تر شدن تردد خودروها، مانند آنچه در اصفهان رخ داد، تخریب شده باشد. همه‌‌چیز در رم به بافت تاریخی آن شهر ختم می‌شود و ساکنان شهر رم، سیاستمداران، احزاب سیاسی و مسئولین شهری آن شهر، چنان از رم محافظت کرده‌اند که حالا این شهر تبدیل به یکی از موفق‌ترین الگوهای حفاظت از بافت‌های تاریخی در جهان شناخته می‌شود. در ایران اما اینگونه نیست. فعالیت‌های عمرانی به هر شکل ممکن باید انجام شود بدون آنکه حتی راننده بیل مکانیکی خود را ملزم به احترام به میراث تاریخی برجای مانده از دوره‌های متعدد تاریخی ایران بداند. ساختمان‌سازی باید حتما عملیاتی شود حتی اگر بهای آن آب انداختن بر پایه‌های بناهای تاریخی باشد تا به بهانه فرسوده‌بودن بنا و خطر ریزش تخریب بتوان مجوز ساخت‌و ساز گرفت.

شرایط اسفبار میراث

میراث فرهنگی و محیط‌زیست این دو حوزه مهم بسترسازی برای توسعه از مهم‌ترین موضوعات مغفول مانده در بین سیاستمداران ایران در مجلس و حتی پارلمان‌های شهری است. بیش از یک میلیون و 300هزار بنای تاریخی و محوطه باستانی شناسایی شده در ایران وجود دارد که حفاظت از آنها حتی از عهده سازمان میراث فرهنگی نیز به تنهایی خارج است. محمد حسن طالبیان، معاون میراث فرهنگی کشور به همشهری گفته است که این سازمان ارتش حفاظت از میراث فرهنگی ندارد و باید مردم خود  به‌‌فکر نگهداری و پاسداشت میراث تاریخی و فرهنگی کهن خود باشند. یگان حفاظت میراث فرهنگی کشور تجهیزات متناسب با حفاظت از آثار و بناهای تاریخی را در اختیار ندارد. ارزش افزوده زمین به اندازه‌ای در کشور بالا رفته است که مالکان خانه‌های تاریخی حتی ترجیح می‌دهند به جای نگهداری میراث تاریخی خود با هر ترفندی که شده خانه‌های تاریخی را یک به یک تخریب کنند تا مالک چندین واحد آپارتمان برای دستیابی به پول بیشتر شوند. کارکنان یگان حفاظت میراث فرهنگی نیز به همشهری خبر داده‌اند که بخش زیادی از حفاران غیرمجاز که گورستان‌های باستانی یا محوطه‌ها و تپه‌های تاریخی کشور را زیر و رو می‌کنند، ارزش علمی آنها را با شکستن وتخریب آثار، برای دستیابی به آنچه به غلط گنج نام نهاده‌اند، از بین می‌برند. روستاییان فقیر یا بیکاری هستند که در ازای دریافت مبالغ ناچیز از قاچاقچیان اشیای تاریخی حاضر به تخریب میراث برجای مانده از هزاره‌های قبل می‌شوند، بدون آنکه از ارزش آثاری که از بین می‌برند مطلع باشند. تمام این اظهارات را کنار یکدیگر بگذارید تا مشخص شود سهم میراث‌فرهنگی و محیط‌زیست در بستر توسعه کشور به چه میزان است. با این حال محسن هاشمی رفسنجانی، رئیس شورای شهر تهران از احزاب خواسته است به میراث فرهنگی و محیط‌زیست توجه بیشتری نشان دهند. به‌زعم او باید از قربانی‌کردن این دو در آنچه توسعه خوانده شده است، خودداری کرد.