حسین آخانی/ استاد دانشگاه تهران
اریک سلهیم، معاون دبیرکل و مدیر اجرایی برنامه محیط‌زیست سازمان ملل متحد ۸ اسفند ۱۳۹۵ در دانشگاه تهران سخنرانی کرد. وی تأکید کرد که بحران پلاستیک یکی از بزرگ‌ترین چالش‌های جهان امروز ماست. حجم پلاستیک در دریاها و اقیانوس‌ها به حدی افزایش یافته است که تا سال 2050وزن پلاستیک‌های اقیانوس‌ها از وزن ماهی‌ها فزونی می‌یابد. وی در تویتر خود تأکید می‌کند که آلودگی پلاستیک برای لاک پشت‌های دریایی از آلودگی‌های نفتی خطرناک‌تر است. هر روز تصاویر دلخراشی از ورود پلاستیک به بدن حیوانات دریایی و یا به‌دام‌افتادن بچه‌های آنها در حلقه‌های پلاستیکی منتشر می‌شود که با بزرگ شدن به طرز فجیعی حیوانات بی‌دفاع را رنج و عذاب می‌دهد. البته این فقط ظاهر ماجراست. ورود ریز پلاستیک‌ها به بدن ماهیان و سپس راهیابی آن به رژیم غذایی ما و دیگر موجودات، فاجعه بزرگی است که هنوز ابعاد آن به خوبی شناخته نشده است.
لازم نیست راه دوری برویم، کشور ما یکی از بی‌دفاع‌ترین سرزمین‌های جهان در مقابل آلودگی پلاستیک است. نه‌تنها همه طبیعت کشور از جنگل و بیابان و استپ و حاشیه شهر و روستا از پلاستیک پر شده است، بلکه حجم پلاستیک در آب‌های شمال و جنوب هر روز بیشتر و بیشتر می‌شود. این پلاستیک‌ها نه‌تنها در سواحل صحنه‌های زشت و زننده‌ای دارد، بلکه تا پایت را به آب می‌گذاری، به جای حس عبور ماهی و دیگر آبزیان، این پلاستیک‌ها هستند که می لولند. بوی تعفن آنها همراه با فاضلابی که به دریا رها می‌شود، به جای ایجاد حس لذت و بهره‌بردن از سفر، خاطره بدی برجا می‌گذارد. بی‌خود نیست که بسیاری از مردم سفر خارجی را به داخلی ترجیح می‌دهند. اگر محاسبه دقیقی صورت گیرد ممکن است خسارتی که از وجود پلاستیک به صنعت توریسم در کشور وارد می‌شود ارزش این را نداشته باشند که دولت برای منافع عده ای اندک و حمایت از صنعتی به این اندازه خطرناک برای محیط‌زیست و سلامت کشور این همه نرمش نشان دهد.
در این بین هر قدمی که برای کاهش مصرف پلاستیک در کشور برداشته شود قابل ستایش است. اقدام اخیر معاون آموزش و پژوهش سازمان حفاظت محیط‌زیست که باعث صدور بخشنامه‌ای شد که استفاده از بطری‌های آب معدنی را در سازمان حفاظت محیط‌زیست ممنوع کرد برای ما دوستداران طبیعت و محیط‌زیست ایران بسیار خوشحال‌کننده است. اگر چه اجرای آن هنوز با مقاومت هایی مواجه است، اما شروع هر کاری همیشه سخت است. همه وظیفه دارند بی‌توجهی به این بخشنامه را به مسئولین سازمان به‌خصوص معاونت آموزش و پژوهش اطلاع دهند تا هیچ‌کس اجازه نداشته باشد در سازمان متولی حفظ محیط‌زیست، منشأ آلودگی پلاستیکی و ظروف یک‌بار مصرف باشد.
ما هنوز تا پلاستیک‌زدایی از طبیعت کشور فاصله زیادی داریم. این فاصله زمانی حس می‌شود که بدانیم که در کشور آفریقایی کنیا استفاده و خرید و فروش پلاستیک می‌تواند تا 40هزار دلار جریمه داشته باشد. می‌دانیم صرف ممنوعیت استفاده از بطری آب معدنی در یک سازمان دولتی تأثیر زیادی بر کاهش میزان و استفاده از پلاستیک ندارد. اما آنچه سازمان حفاظت محیط‌زیست به‌عنوان دستگاه نظارتی حفظ محیط‌زیست باید انجام دهد، خشکاندن این بلیه از ریشه است. کشورهای مختلف تجربیات بسیار خوبی درخصوص کنترل و کاهش یا بازیافت پلاستیک دارند که لازم است ما هم از آنها استفاده کنیم.
ساده‌ترین و کارآمدترین روش – که در آلمان و بسیاری از کشورهای اروپایی اجرا می‌شود - آن است که تولید‌کنندگان بطری‌های پلاستیکی آب معدنی و نوشابه و حتی مواد غذایی عرضه شده در شیشه موظف به جمع‌آوری آنها باشند. در این کشورها هر بطری و شیشه دارای گرویی است و با بارکدی که دارد با قرار دادن در دستگاه‌هایی که در بسیاری از فروشگاه‌های زنجیره‌ای وجود دارد می‌توان گرویی را پس گرفت. چند سال پیش همین کار را به‌صورت دستی انجام می‌دادند. این روش در گذشته‌ای نه چندان دور در کشور ما هم معمول بود. به‌طوری که شیشه‌های نوشابه و شیر را به ازای گرویی می‌خریدیم و سپس با پس‌دادن آنها یا شیشه پر تحویل می‌گرفتیم و یا گرویی را پس می‌گرفتیم.
آنچه مسلم است صاحبان صنایعی مانند آب معدنی کار خاصی برای این صنعت پر سود انجام نمی‌دهند. آنها بطری های پلاستیکی (پت) را از آب مجانی پر می‌کنند و به مصرف‌کننده می‌رسانند. این دور از انصاف است که طبیعت ایران بهای سنگینی برای منافع عده‌ای اندک صاحبان چنین صنایعی بپردازد. بازگشت این بطری‌ها توسط همان توزیع‌کنندگان نه‌تنها از آلودگی در طبیعت جلوگیری می‌کند، بلکه همان صنایع می‌توانند خود عایدی بازیافت آنها را به‌دست آورند. اما مهم‌ترین سود این روش، کاهش شدید این زباله‌ها در مخازن زباله شهری و کاهش هزینه‌های جمع‌آوری آنها توسط شهرداری‌ها و مردم است. فقط در شهر تهران سالانه 500میلیارد تومان هزینه جمع‌آوری زباله می‌شود که از بودجه کل سازمان حفاظت محیط‌زیست بیشتر است.بسیاری از شهرها امکانات بازیافت ندارند و این زباله‌ها یا در طبیعت رها می‌شوند و یا سوزانده شده و منشأ آلودگی‌های بعدی می‌شوند. با برگشت این بطری‌ها به مبدا عملا این بار از دوش شهرداری‌ها برداشته‌شده و آنها هم فرصت پیدا می‌کنند که برنامه‌های تفکیک را از مبدأ برای سایر پسماندها اجرا کنند.
اما برای مبارزه با آلودگی پلاستیک باید راهکارهای دیگری درنظر گرفته شود. اخذ مالیات از کیسه‌های پلاستیک و پولی‌کردن آنها توسط فروشندگان نیز از راه‌های شناخته شده دیگری است که دولت می‌تواند ضمن ایجاد درآمد برای خود، مجبور نباشد که کمبودهای مالی خود را با روش‌های غیرعقلانی جبران کند. چندبرابرکردن عوارض خروج از کشور یا چند برابر کردن عوارض خودروهای هیبریدی و یا افزایش شدید قیمت بلیت‌های شرکت‌های هوایی در روزهای تعطیل ازجمله همان روش‌های مضحکی است که این روزها بیشترین انتقاد را متوجه دولت کرده است. ایران را تمیز کنید، اخلاقتان را خوب کنید، جلوی سودجویان را بگیرید، مطمئن باشید مردم همین جا می‌مانند و خارجی‌ها هم برای آمدن به ایران دست و پا می‌شکنند.
